Ցավոք բոլոր ծնողները վաղ թե ուշ բախվում են երեխաների ստի հետ: Բռնելով ամենաանկեղծ և ազնիվ երեխային սուտ խոսելիս՝ մեծահասկների մեծամասնությունն անզգայանում և ապշում է: Նրանք սկսում են մտածել, որ դա կարող է դառնալ սովորություն և անգամ վտանգավոր: Սակայն պետք չէ միանգամից ընկնել նման մտորումների գիրկը:

Մոտավորապես չորս տարեկան գրեթե յուրաքանչյուր երեխա երբեմն ստուգում է որոշ մանրուքներ, քանի որ այդ տարիքում նա լիարժեք դեռ չի գիտակցում լավի և վատի միջև տարբերությունները: Նման վարքը համարվում է երեխայի զարգացման բաղկացուցիչներից մեկը: Երեխաների հորինվածքները հանդիսանում են տրամաբանական և հասուն ձևեր մեծահասակների վրա ազդելու համար, դրանք փոխարինում են մանկահասակին հատուկ հուզական ճնշմանը, այնպիսին, ինչպիսին է լացը  կամ աղերսանքը: Տարիքի հետ երեխաները ունենում են ավելի շատ պատճառ խաբելու համար: Ինչ անել նման դեպքերում, ինչպես թույլ չտալ երեխային դառնալ ստախոս: Դրա համար նախ պետք է պարզել, թե ինչու են երեխաները ստում  և միայն դրանից հետո ինչ-որ միջոցառումներ ձեռնարկել:

Սուտ վախի պատճառով

Մեծամասամբ երեխաները ստում են պատժվելու վախից: Ինչ-որ արաք անելուց հետո երեխայի առաջ է գալիս ընտրություն՝ ասել ճիշտը և պատժվել կամ ասել սուտ և փրկվել: Ընդ որում երեխան ամբողջովին կարող է հասկանալ, որ սուտ խոսելը վատ է, բայց վախի պատճառով տվյալ դիրքորոշումը նրա համար դառնում է երկրորդական: Նման դեպքերում պետք է երեխային հասցնել այն միտքը, որ պատիժը կլինի հենց ստի համար: Փորձեք բացատրել, թե ինչու է ստելը վատ և ինչ հետևանքներ այն  կարող է ունենալ, կարելի է նույնիսկ պատմել ինչ-որ ուսումնական պատմություն ստի մասին:

Հիշեք՝ սուտը, որի պատճառը վախն է, խոսում է ծնողի և երեխայի միջև փոխհասկացման և վստահության կորստի մասին: Հնարավոր է  ձեր պահանջները երեխայի նկատմամբ շատ բարձր են և դուք քննադատում եք նրան այն ժամանակ, երբ հակառակը նրան պետք է ձեր աջակցությունը:

Սուտը որպես պրովոկացիա

Երբեմն երեխաների սուտը կարող է կրել պրովոկացիոն բնույթ: Երեխան ստում է ծնողներին, որպեսզի ինչ-որ կերպ իրեն ուշադրություն դարձնեն: Հիմնականում նման բան լինում է այն ընտանիքներում, որտեղ մեծերը հիմնականում վիճում են կամ ապրում են առանձին: Ստի միջոցով երեխան արտահայտում է իր միայնակությունը, հուսահատությունը, սիրո և հոգատարության պակասը:

 Սուտ շահի համար

Այս դեպքում սուտը կարող է ունենալ տարբեր ուղղություններ: Օրինակ՝ երեխան ասում է, որ ունի վատ ինքնազգացողություն, որպեսզի մնա տանը, կամ պատմում է հորինված ձեռքբերումների մասին, որպեսզի ծնողները գովեն իրեն: Եվ առաջին և երկրոդ դեպքերում երեխան ստում է իր համար ցանկալի արդյունքի հասնելու համար: Միայն թե առաջին դեպքում նա փորձում է մանիպուլիացիայի ենթարկել մածահասակին: Երկրորդ դեպքում երեխայի ստի մեղավորները հենց ծնողներն են, ովքեր ժլատ են երեխային գովելու, հավանություն տալու հարցում: Նման ծնողները իրենց երեխաներից սպասում են ավելին, բայց երեխաները չեն կարողանում բավարարել նրանց սպասելիքները: Այդ ժամանակ նրանք սկսում են հորինել հաջողություններ մեծահասակի բարի հայացքին կամ գովեստին արժանանալու համար:

Սուտը որպես նմանակում

Հարկ է նշել, որ հաճախ ստում են ոչ միայն երեխաները, այլև շատ ու շատ մեծեր: Վաղ թե ուշ ձեր փոքրիկը դա կնկատի, հատկապես եթե դուք խաբում եք իրեն և կպատասխանի ձեզ նույն կերպ: Քանի որ եթե մեծահասկին կարելի է, ինչու իրեն չի կարելի:

Սուտ- ֆանտազիա

Հաճախ է պատահում, երբ երեխան ստում է առանց որևէ պատճառի: Առանց պատճառի սուտը ֆանտազիա է: Երեխան կարող է պատմել, որ տեսել է բարի փերի իր սենյակում կամ հակառակը՝ վախենալու մեկին: Նման ֆանտազիաները հաճախ խոսում են երեխայի մոտ ակտիվ երևակայության և արվեստի հանդեպ հակվածության մասին: Սակայն իրականության և ֆանտազիայի միջև ճիշտ հավասարակշռություն պահելը անհրաժեշտ է:

Երեխաների ստելու դեպքերի մածամասնությունը վկայում է երեխայի և ծնողների միջև վտահության կորստի մասին: Դրա համար նախ հարկավոր է փոխել շփման ոճը և բացառել այն բոլոր պատճառները, որոնք ստիպում են երեխային խաբել: Նման դեպքերում սուտը կանհետանա կամ կհասցվի նվազագույնի: Հակառակ դեպքում այն կամրապնդվի և հետագայում շատ խնդիրներ կառաջացնի ոչ միայն երեխայի, այլև նրան շրջապատող մարդկանց համար:

Ռ․ Դրեյկուրսը ձևակերպել է երեխայի վատ վարքի հիմնական չորս պատճառները, որոնք հիմնվում են Ա․ Ադլերի տեսակետների վրա։ Նրա կարծիքով մարդիկ սոցիալական էակներ են և նրանց գործուներության և վարքի հիմնական նպատակն ու գլխավոր ցանկությունն այդ ամբողջի մասը լինելն է։ Յուրաքանչյուր երեխայի վատ վարքի հիմքում կարող են լինել հետևյալ պատճառները․
· Ուշադրության կամ հարմարավետության պահանջ
· Սեփական իշխանությունը կամ ցուցադրական անհնազանդությունը ցույց տալու ցանկություն
· Վրեժ, փոխհատուցում
· Որպես սեփական անլիարժեքության և անարժանության ապացույց

Սրանից հետևում է երեխայի վատ վարքի մասին մեկ կարևոր և հիմնական գաղափար՝ երեխայի վատ վարքի պատճառը նրա «վատ» զգացմունքներն են։ Երեխայի հետ արդյունավետ համագործակցելու համար անհրաժեշտ է հրաժարվել պայքարից և հաշվի առնել երեխայի պահանջմունքները։ Մասնագետները շեշտում են երեխաների ու մեծահասակների միջև հավասարությունները, ինչպես իրավունքների, այնպես էլ պարտավորությունների ոլորտում, հավասարություն, բայց ոչ նույնականացում։ Նախազգուշացում՝ նաև այն մասին, որ երեխաների հետ «վերևից ներքև» զրուցելը բերում է նրան, որ երեխաներն իրենց հերթին «վերևից ներքև» խոսում են մեծահասակների հետ։

Երեխաների դաստիարակության վերաբերյալ Ադլերի խորհուրդներն այսօր էլ գերազանցում են ժամանակակից հեղինակներից շատերի հայացքները։ Ադլերը խորհուրդ է տալիս․

· Դաստիարակողը, ծնողը կամ ուսուցիչը պետք է վայելի երեխայի սերը։ Դաստիարակության կարևորագույն օգնականը սերն է։ Երեխայի սերը նրա դաստիարակելիության գլխավոր երաշխիքն է։
· Երեխայի զարգացման մեջ ամենասատարող գործոնը սեփական ուժերի նկատմամբ նրա վստահությունն է։ Երեխայի ինքնավստահությունը, նրա անձնային համարձակությունը մեծագույն երջանկությունն է իր համար։ 
· Թույլ և վատառողջ երեխաները, ինչպես և երես առած, գերծնամվող երեխաները հեշտությամբ են կորցնում ինքնավստահությունը։ 
· Ոչ մի իրավիճակում երեխան չպետք է վախենա իրեն դաստիարակողից։
· Ինչ վերաբերում է կարգապահական նորմերին, ապա խրախուսանքն ու պարգևատրումը ավելի նախընտրելի են, քան պատիժը։ Եթե պատիժն անխուսափելի է, ապա այն պետք է երեխային հիշեցնի իր սխալ արարքի մասին և շեշտը դնի վարքի առավել արդյունավետ ու դրական ձևերի վրա։ 
· Կուրորեն ենթարկվել պահանջելու փախարեն պետք է առավելագույնս խրախուսել երեխային որոշումներ կայացնել։

Դաստիարակության վերաբերյալ Ադլերի հիմնական գաղափարները հիմնվում են «հավասարություն» և «համագործակցություն» հասկացությունների վրա։
Մասնագետների մի մասը երեխաների դաստիարակսության համար տեսնում է մի քանի սկզբունք․

· Ուշադիր լսել երեխային։ Առհասարակ այն ծնողները կամ մեծահասակները, ովքեր գնահատում են երեխային, ուշադիր են լսում նրան և ցույց են տալիս, որ վերջինիս կարծիքը կարևոր է, ամրապնդում են երեխայի հարգանքն իր հանդեպ։
· Խուսափել ու թույլ չտալ այնպիսի գործողություններ, որոնք կարող են վիրավորել երեխային։
· Մտքերն ու զգացմունքներն արտահայտել առանց ագրեսիվության․ ծնողներն ու մեծահասակները պետք է անկողծորեն խոսեն այն մասին, թե ինչ են իրենք զգում, ապրում և այդ ամենն անել երեխայի անձը հարգելով։
· Ըստ Խ․ Ջայնոտի՝ մեծահասակների շփումը երեխայի հետ պետք է հիմնվի մի քանի հիմնարար սկզբունքների վրա։ Պետք է բոլոր իրավիճակներում պաշտպանել երախայի դրական «ես»-ը։
· Խոսել երեխայի արարքի մասին՝ խուսափելով գնահատականներից և սուր դատողություններից։ Մեծահասակի խոսքերը չպետք է ախտորոշում կամ ապագա ճակատագրի մասին կռահումներ լինեն։
· Մեծահասակը միշտ պետք է համագործակցության նախաձեռնողը լինի։

Հաճույքը ժամանակ է պահանջում

Հաճույքի զգացում ապրելու համար, մենք պիտի ժամանակ ընձեռենք այդ զգացումին: Ճիշտ է, մենք շաբաթվա, ամսվա կամ տարվա ընթացքում տոներ և ազատ օրեր ենք նախատեսում, սակայն անգամ այդ օրերի ընթացքում մենք պետք է կարողանանք ժամանակ տրամադրել հաճույքին, ազատել ուղեղն ու մտքերը մնացած ամեն ինչից:

Հաճույքի աղբյուր է մեր ամենօրյա կյանքը

Մեր կյանքի ամեն վայրկյանն առիթ է տալիս հաճույքի համար: Մեր ընկալման առանձնահատկություններից ելնելով` մենք ընկալում ենք մեր շրջապատում տեղի ունեցող երևույթների շատ փոքր մասը, հատկապես այն երևույթների, որոնք տեղի են ունենում մեր ներսում: Մեր մտածողության բնույթից ու կառուցվածքից ելնելով` մեր ուշադրությունը ավելի շատ կանգ է առնում բացասական, քան դրական երևույթների վրա: Յուրաքանչյուրը կարող է գտնել հաճույք պատճառող երևույթներ, եթե փորձի այլ անկյան տակ նայել իր կյանքին:

Յուրաքանչյուրին իրենը

Չկա երկու իրար նման մարդ և չկա երկու իրար նման հաճույք: Յուրքանչյուրին դուր է գալիս կոնկրետ մի բան, և չի կարող դուր գալ մի բան, որը չգիտես և չես փորձել: Որպեսզի հասկանանք, թե ինչերն են մեզ դուր գալիս, պետք է շատ տարբեր բաներ փորձենք: Այն, ինչից մենք հաճույք ենք ստանում, կարող է տհաճություն պատճառել մյուսին, անգամ նյարդայնացնել:

Հաճույքն ինքն իրեն չի գալիս

Կարելի է ուղղակի սպասել, որ հաճույքն ինքն իրեն գա: Սրա մեջ որոշակի իմաստ կա, սակայն եթե մենք ուզում են հաճույք ստանալ կյանքից, ապա մենք պետք է որոշակի ժամանակ և ջանքեր ներդնենք դրա համար: Բացի դրանից, կան վարքի որոշակի ձևեր, որոնք տանում են կյանքում հաճույքի ավելացմանը:

Թույլ տուր քեզ հաճույք ստանալ կյանքից

Սոցիալապես ընդունելի նորմերի և սահմանափակումների յուրացումը բերեց նրան, որ մարդկանց շրջանում ստեղծվեց պատկերացում, որ հաճույք ստանալն ամոթ է և դատապարտելի: Սակայն մենք կասկածում ենք, որ մարդը ծնվել է տառապելու համար: Կյանքից հաճույք ստանալը չի կարելի ամոթալի բան համարել, առավել ևս չի կարելի ինքներս մեզ արգելել հաճույք ստանալ կյանքից: Թույլ տվեք ձեզ հաճույք ստանալ կյանքից:

Որքան քիչ, այնքան լավ 

Շատ հաճախ կարելի է հանդիպել մարդկանց, ովքեր վստահ են, որ երջանիկ է նա, ով ունի շատ մեքենաներ, տներ, գումար և այլն: Սա մարդկության ամենատարածված մոլորություններից մեկն է: Կան շատ օրինակներ, որոնք ապացուցում են, որ իրերի քանակից մարդկանց կյանքն ավելի երջանիկ չի դառնում: Հաճույքի և ինքն իրեն զսպելու մեջ հստակ կապ կա, որի մասին արդեն խոսեցինք: Խմորեղենի առաջին կտորը հաճույք է պատճառում, 15-րդ կտորը` զզվանք: Հաճույք առաջացնող օբյեկտների անսահմանափակ քանակը պակասեցնում է հաճույքի ստացման հնարավորությունը:

Փորձը նախորդում է հաճույքին

Հաճույքների նրբությունները զգալու ունակությունը ձևավորվում է տարիների ընթացքում: Փորձի հետ են ավելանում նուրբ համեր զգալու, նուրբ ձայներն ու հնչյուններն ընկալելու կարողությունները: Որպեսզի հասկանանք, թե ինչն է մեզ դուր գալիս, պետք է փորձենք որոշ բաներ։ Հաճախ հատկապես արդյունավետ է փորձել փորձառու մեկի հետ:

Հաճույքը մեր ներսում է

Լայն տարածում ունեցող մոլորություններից է այն, որ հաճույքը կապված է մեզ շրջապատող օբյեկտների հետ: Ինչ-որ առումով դա ճիշտ է, բայց ոչ ամբողջությամբ: Հաճույքը դրական ապրումների ամբողջություն է, որը մեզ և միայն մեզ է պատկանում: Մեր մտքերը, մեր զգացմունքները, մեր ապրումները, այլ ոչ դրսի առարկաներն են մեզ հաճույք պատճառում: Հաճույքի փոխարինումն առարկաներ և իրեր ունենալու բերկրանքով շատ ձեռնտու է գործարարներին ու բիզնեսմեններին, դրա համար այդ մոտեցումը շատ գովազդվում և խրախուսվում է: Հաճույքը հնարավոր է և արտաքին առարկաների առկայության, և դրանց բացակայության դեպքում, որովհետև այն մեր ներսում է:

Ուրիշի հետ կիսվող հաճույքը կրկնապատկվում է

Եվս մի տարբերություն հաճույքի և ունենալու միջև, երբ հաճույքը կիսում ենք սիրելի մարդու հետ, այն կրկնապատկվում է, ինչը չէր լինի, եթե կիսեինք իրերը կամ գումարն ու հնարավորությունները: Երեխաների կամ մանկական ինքնաբուխությունը պահպանած մեծահասկաների շրջանում կարելի է հանդիպել մեկի հետ ուրախությունն ու հաճույքը կիսելու անհագ ցանկության: Հաճույքը կիսելը միանշանակ ավելացնում է այն: Սա շատ կարևոր հմտություն է, որը պետք է սովորել:

Պետք է սովորել հաճույք ստանալ

Ինչպես մնացած բոլոր բաները, հաճույք ստանալ ևս հնարավոր է սովորել` ավելացնելով հաճույքի աղբյուրները, մեր հնարավորություններն ու հետաքրքրությունները: Հաճույք ստանալ հնարավոր է սովորել` զարգացնելով աշխարհում լավը նկատելու և տեսնելու, այդ դրականով ու գեղեցիկով ուրախանալու կարողություն:

Ձեզ ենք ներկայացնում մի վարժություն, որն ուղղված է ցավի հաղթահարմանը: Այն կօգնի թուլանալ, հանգստանալ և մարմինը լցնել անսահման խաղաղությամբ ու լռությամբ:

Մի քանի անգամ խորը շնչեք և հարմար տեղավորվեք բազկաթոռին կամ ձեզ հարմար այլ տեղում:

Կենտրոնացրեք ուշադրությունը գլխի գագաթային հատվածի վրա:
Թույլ տվեք, որ ուղեղը հանգիստ ընդունի այն տարբեր զգացողնությունները, որոնք այդ պահին առաջանում են:
Ի՞նչ եք զգում. դող, տաքություն, լիություն, քարացում: Ինչ էլ որ զգում եք, թույլ տվեք դա ամբողջությամբ ներթափանցի ձեր գիտակցության մեջ: 
Երբ զգացողություններն էլ ավելի զգալի են դառնում, հետևեք այդ փափկության զգացողությանը ամենուր, այնտեղ, որտեղ կանգ է առնում ձեր գիտակցությունը: Սկսեք դանդաղ տեղափոխել գիտակցությունը մարմնով դեպի ներքև:
Զգացեք մկաններն ու դեմքի մաշկը: Թույլ տվեք գիտակցությանը և ջերմությանը թեթևացնել մարմինը մաս առ մաս:
Տարածեք ձեր ուշադրությունը, դա ամբողջական մարմնի զգացողությունն է: Թույլ տվեք  թուլանալ ականջի շրջանում գտնվող մկաններին:
Թուլացրեք աչքերի շրջակայքի մկանները: Թող ձեր կապանքները բացվեն:
Թույլ տվեք, որ ծնոտի շրջանում լարվածությունը ևս հեռանա: Թույլ տվեք դեմքն ամբողջապես  թուլացած և հանգիստ լինի:
Ուշադրություն դարձրեք վզին և կոկորդին: Զգացեք ձեր մկաններն ու մաշկը: Ակնթարթից ակնթարթ զգացողություններն ավելի հանգիստ են, մարմնի այս հատվածը թուլացած է:
Ոչինչ չկա կառչելու համար: Ոչինչ չկա հենվելու համար: Ուղղակի թույլ տվեք ուսերին թեթևանալ: Ամբողջապես թուլացրեք: Իջեցրեք լարվածությունն ինչ գնով էլ լինի:
Թող լարվածությունը  դանդաղ իջնի ներքև` դեպի մատները: Զգացեք, թե ինչպես է այդ լարվածությունն իջնում ձեռքերով և դուրս գալիս յուրաքանչյուր մատով:
Զգացեք կուրծքն ու փորը: Ուշադրություն դարձրեք ձեր ներքին զգացողություններին: Թուլացրեք յուրաքանչյուր օրգանը, երբ գիտակցությունը շարժվում է այդ կողմ: Թուլացրեք փորը: Թոքերը: Շնչառությունն ազատ է և թեթև: Շնչում եք առանց պրոցեսի վրա կենտրոնանալու: 
Կապանքները ոչնչի պետք չեն: Ոչինչ պետք չէ ժխտել: Կա միայն գիտակցությունը, նոր եկող զգացողությունները: Ակնթարթից ակնթարթ: Տաք հոսանքի մեջ:
Զգացեք ձեր մեջքը: Թույլ տվեք ձեր ուշադրությանը մեջքով դանդաղ ներքև իջնել: Հաջորդաբար թուլացրեք ողնաշարի մասերը: Ցանկացած լարվածություն, կապվածություն փափկում է և հալչում: Դրանք ուղղակի զգացողություններ են: Ակնթարթից ակնթարթ դրանք ավելի ու ավելի են քչանում, լարվածությունն ու դիմադրությունը նվազում են: Թուլություն:
Թույլ տվեք գիտակցությանը կամաց տեղաշարժվել մարմնում: Մեջքը, հետույքը ամբողջապես թուլացած են և հանգիստ: Լիակատար հանգստություն:
Զգացեք ձեր կոնքերը: Կա՞ այնտեղ կապվածության զգացում: Թույլ տվեք մաշկին և մկաններին դառնալ մեկ ամբողջություն: Յուրաքանչյուր ակնթարթ ազատում է փոքր լարվածություններից:
Ծնկներ: Կոշտ զգացողություններ: Բաց թողեք դրանք: Ոտքերով ներքև իջեք: Ոտնաթաթեր:
Թույլ տվեք գիտակցությանը ներթափանցել մարմնի յուրաքանչյուր մաս: Դանդաղ, հանգսիտ, այնպես, ինչպես այն տեղաշարժվում էր գլխից մինչև ոտքեր:
Զգացեք ձեր  ոտքերի ներբանները: Դող:
Թրթիռ: Թող որ յուրաքանչյուր վարկյանում մարմինն ավելի ու ավելի թուլանա:
Տեղափոխեք գիտակցությունը դեպի ոտքի մատներ: Սկզբում երկու ոտքերի բութ մատները, այնուհետև մյուսները և այդպես մինչև ճկույթ: Ամբողջ մարմնիը դառնում է փափուկ և բաց:
Ոտքի ներբաններ, ծնկներ: Թույլ տվեք մարմնինը պարուրվի անսահման խաղաղությամբ: Լարվածությունը չքվում է յուրաքանչյուր մկանից:
Կոնքերից եկող խոր հանգստությունը, բացությունն անցնում են փորով: Հանգստությունը մտնում է յուրաքանչյուր օրգան: Կուրծք: Շնչեք շատ նուրբ, ինչպես որ կստացվի, ուղղակի լցրեք թոքերը:
Ողնաշարը լցվում է խոր հանգստությամբ: Հանգստության մեծ հոսք և խաղաղություն զգացեք:
Ձեռքերում և ոտքերում: Մատներում: Անհոգությունը պատում է մարմինը: Հանգստացնում է ուղեղը:
Կզակում: Կոկորդում: Խաղաղություն: Հանգստություն: Թույլ տվեք հանգստությանը տարածվել ամբողջ մարմնով, անյպես, որ ամբողջ դեմքը, աչքերը, բերանը, ականջները թուլանան:
Թող խաղաղությունը պարուրի ամբողջ մարմինը:
Թող ամբողջ մարմինը լցվի հանգստությամբ: Խորը, համընդհանուր թուլություն:
Թույլ տվեք անհոգությանը տիրել ձեզ:
Հանգիստ եղեք այդ հանգստության մեջ:

Շատերը կարծում են, որ իմաստությունը գալիս է տարիքի հետ։ Չնայած դրան, մենք տեսնում ենք մարդկանց, ովքեր տարիքի հետ դառնում են ավելի ցինիկ, դառնացած, հոռետես․ իմաստության ոչ մի նշույլ։ Մենք հակված ենք մտածել, որ կյանքի վայրիվերումները ավելի լայն, հասկացող ու հանդուրժող հայացքով են մեզ շնորհում։ Բայց «իմաստությունը» շատ ավելի համընդհանուր ու լայն հասկացություն է։ Չկա ձախորդությունից դեպի իմաստություն տանող ուղիղ ճանապարհ կամ վարքագիծ։ Այն գլխավորապես կախված է կյանքի տրավմատիկ իրադարձությունները կամ դժվարությունը հաղթահարելու մեր փորձառությունից․ ի՞նչ հասանելի միջոցներ են մեզ օգնում, որո՞նք են մեր ներքին ու արտաքին հնարավորությունները, ի՞նչ հանրային աջակցություն ենք ստանում ու ի վերջո ի՞նչ ենք մենք սովորում այդ ամենից։ Շատերի համար իմաստությունը գալիս  է այդ հնարավոր հարց-խնդիրների համադրությունից ու դրանց տված մեր պատասխաններից։ Շատերի համար էլ իրենց կյանքում տեղի ունեցած իրադարձությունները կարող են որևէ փոփոխության չհանգեցնել։

Վերջերս նոր հետազոտություն է արվել կյանքի դժվարությունների ու իմաստության միջև կապը հասկանալու համար ու պարզվել է էմպիրիկ, փորձի հիման վրա հաստատված ակնհայտություն։ Օրեգոնի պետական համալսարանի կողմից արված հետազոտությունը փաստում է դա՝ հիմնվելով մարդկանց հոգեկան առողջության վիճակի վրա։ Խնդիրը միայն դժվարությունները հաղթահարելը չէ, այլ այն, թե մենք ինչպես ենք հարաբերվում դրա հետ ու ինչ ենք սովորում մեր ապրածից։ Մի հետազոտության մեջ ուսումնասիրել են 100 մարդու պատմություն՝ 56-91 տարեկան ու խնդրել են նկարագրել իրենց կյանքի դժվար իրավիճակները ու ինչպես են հաղթահարել դրանք ու արդյոք եղել են շրջադարձային պահեր, որ ազդել են իրենց կյանքի հետագա ընթացքի վրա։ Հարցվողներից 32-ը պատասխանել են, որ դժվարությունները եղել են սահմանաքար իրենց կյանքում, յուրատեսակ փորձություն, որ սասանել է իրենց ապահովության զգացումը, աշխարհի իրենց ընկալումը ու մղել են նորից ստեղծել ինքնություն ու կյանքի հետ հարաբերության նոր սկզբունք։ Կարևոր է ոչ այնքան, թե ինչ ենք փորձառում, այլ ինչ ենք սովորում մեր փորձից ու ինչ վերաբերմունք ունենք դրա հանեդեպ։  


Դուգլաս ԼաԲիեր, Հոգեբանական գիտությունների դոկտոր,         Պրոգրեսիվ զարգացման կենտրոնի տնօրեն, Վաշինգտոն

Առաջին քայլը գիտակցելն է, որ մենք չափից շատ ենք մեր հեռախոսների մեջ։ Արթնանալուց անմիջապես հետո, քնելուց անմիջապես առաջ, օրը սկսում ու ավարտում ենք ստուգելով մեր հեռախոսները (տարբեր հավելվածներ)։ Օրվա մեջ քանի՞ անգամ ենք ձեռքը մեկնում դեպի հեռախոսը՝ միացնում, անջատում, ստուգում։ Շատերը կարծում են՝ մի քանի հարյուր անգամ, բայց ըստ 2016թ․ Չիկագոյում արված հետազոտության՝ մարդիկ ձեռք են տալիս իրենց հեռախոսին օրվա մեջ 2600 անգամ, հեռախոսամոլները՝ 6000 անգամ։ Վստահ ենք, որ չէիք էլ կարող ենթադրել, որ խոսքը նման թվերի մասին է։ Մենք ինքներս մեզ հետ մնալու ու մեր փորձը վերլուծելու ժամանակ չունենք։ Մենք քիչ ենք վայելում միմյանց ներկայությունը, օրինակ՝ շատ մայրեր անդադար տեղադրում են իրենց բալիկների նկարները, բայց երբեմն կարելի է պարզապես հետևել՝ ինչպես է մեծանում բալիկը, նայել դեմքի միմիկաներին, ուսումնասիրել, անդադար հեռախոսի մեջ լինելու փոխարեն, կամ առանց անդադար մտածելու՝ նկարեմ փոքրիկիս, տեղադրեմ սոցիալական ցանցերում ու հետևեմ լայքերին ու մեկնաբանություններին, ֆիզիկապես ներկա, բայց իրականում շատ հաճախ բացակա լինելով փոքրիկի կյանքից։ Այնինչ կարելի է առանց որևէ մեկին որևէ բան ապացուցելու ու ցույց տալու ուղղակի վայելել մայրությունը։ Կամ սնունդի հետ կապված․ մենք ուտում են մեխանիկորեն, ստուգելով մեր ֆեյսբուքյան լրահոսը, կամ դեգերելով ինստագրամի պատկերների մեջ, մենք չենք կենտրոնանում համի վրա, դրա համար շատ շատերը չեն հասկանում, որ կշտացան ու շարունակում են ուտել։ 
Հոգեբանները խորհուրդ են տալիս սահմանել հեռախոսից օգտվելու դիսցիպլինա։ Օրվա մեջ մի քանի անգամ ստուգել օրինակ էլեկտրոնային փոստը, երեկոյան որոշակի ժամից հետո անջատել բոլոր սարքավորումները ու ուղղակի վայելել օրվա ավարտը ընտանիքի անդամների կամ ընկերների հետ, կամ պարզապես գիրք կարդալ։ Նույնը կարելի է անել նաև հանգստյան օրերին։ Շատ հաճախ ամենալավ ու փայլուն մտքերը գալիս են ձանձրույթի պահին, երբ միտքն ազատ է, խցանված չէ տարատեսակ տեղեկատվությամբ ու կարող է ուղղակի մտածել, մտորել կամ ուշադիր լինել շրջապատող աշխարհի նկատմամբ։ Մեզանից յուրաքանչյուրը շատ մանրամասնորեն ուսումնասիրում է սոցցանցերում տեղադրված ընկերների նկարները՝ ով ինչ հագուստ էր հագել, որտեղ է նկարվել, ինչ պայուսակ կամ ակնոց է կրել, մի բան, որը մեզ ոչինչ չի տալիս, բայց զբաղեցնում է մեր միտքն ու մեզ դարձնում պակաս արդյունավետ, մենք ավելի շատ սպառում են պատկերներ, մտքեր, քան մտածում կամ պարզապես վերլուծում մեր հետ կատարվածը։ Ժամանակակից մարդը ուշադրությունը կենտրոնացնելու խնդիր ունի։ Մենք երկար տեքստեր դժվարությամբ ենք կարդում, որովհետև մեր աչքը սովորել է կարճլիկ գրառումներին։ Կամ դժվար է կենտրոնանալ որևէ գործի վրա առանց պարբերաբար ֆեյսբուքը կամ այլ սոցցանցը ստուգելու։ Շատ հոգեբաններ խորհուրդ են տալիս հեռախոսը դնել մահճակալից շատ հեռու, հեռախոսի զարթուցիչը փոխարինել սովորական զարթուցիչով, արթնանալ ու պարզապես մտածել օրվա անելիքների մասին, հանգիստ նախաճաշել, կենտրոնանալ ուտելիքի համի վրա ու շարունակել օրն այդպես։ Փորձեք ու կտեսնեք՝ ինչպես է փոխվում ձեր կյանքի որակը։ 
Պետք է հիշել ու մտքում պահել, որ տարբեր հավելվածներ ունեն իրենց մարտավարությունն ու հոգեբանների խումբը, խորհրդակցում են վարքային հոգեբանների հետ, ուսումնասիրում մարդու առանձնահատկությունները, որպեսզի հնարավորինս հմտորեն թակարդեն ու ստիպեն մարդկանց շատ ժամանակ անցկացնել վիրտուալ տարածքում։ Ուշադի՛ր եղեք ու թույլ մի տվեք կառավարել ձեր կյանքն ու ժամանակը։

Ռիթմը, որով ապրում ենք շատերս, հանգիստ և ներդաշնակ համարել չենք կարող: Ժամանակի թվացյալ պակասը, դրանից առաջացած անհանգստությունն ու հուզական ծանրաբեռնվածությունը նվազեցնում են աշխատանքի արդյունավետությունը՝ միաժամանակ հանգեցնելով հոգնության, սթրեսային լարվածության, սպառվածության և անտարբերության:

Ժամանակն ինքնին մարդու համար ռազմավարական ռեսուրս է, որ անհրաժեշտ է հաջողության հասնելու կամ ընդհանրապես կայուն զարգացման համար: Այն կարելի է դասել այնպիսի ռեսուրսների շարքին, ինչպիսին մարդիկ են կազմակերպության համար, դրամը, ինֆորմացիան, տեխնոլոգիաները և այլն: Այդ պատճառով էլ պետք է սովորել կառավարել սեփական ժամանակը:

 Ինչպե՞ս: Ահա մի քանի հուշում.

1. Բոլոր տիպի աշխատանքները բաժանվում են 4 խմբի.

ա. Հրատապ և կարևոր: Սրանք այն առաջնային անելիքներն են, որոնց հետաձգումն անցանկալի խնդիրների կհանգեցնի: Պետք է ինքնուրույն և անվարան գործի անցնել:

բ. Կարևոր, բայց ոչ հրատապ: Այս տիպի անելիքները կարող եք և հետաձգել, սակայն պետք է հաշվի առնել, որ հետագայում դրանք վերածվելու են հրատապ և կարևոր գործերի: 

գ. Հրատապ, բայց ոչ կարևոր: Այս տեսակի գործերով զբաղվելով՝ ոչ մի լավ արդյունքի չեք հասնի, դրանք խլում են ձեր ժամանակի մեծ մասը և անդրադառնում աշխատանքի որակի վրա: Սրանք հենց այն աշխատանքներն են, որ կարող եք հանձնարարել ուրիշին կամ նվազեցնել դրանց հատկացված ժամանակը:

դ. Ոչ հրատապ, ոչ էլ կարևոր: Տրամաբանական կլինի եզրակացնել, որ ոչ հրատապ, ոչ էլ կարևոր գործերը սկզբունքորեն ոչ մի նշանակություն չունեն, և դրանք չանելը ոչ մի հետևանք էլ չի ունենա: Այսպիսի գործերը կարող եք պարզապես ջնջել ձեր ցուցակից:

 Մի քանի հարց, որոնք կօգնեն ձեզ զբաղվել միայն կարևոր գործերով:

Իմ խնդիրներից ո՞րն է ամենակարևորն ու հրատապն այսօր:
Ինչի՞ համար են ինձ աշխատավարձ վճարում:
Իմ առջև դրված խնդիրներից ո՞րն է ամենաարժեքավորը:
Ի՞նչն է, որ կարող եմ անել միայն ու միայն ես, և որի լավ կատարումն իսկապես կանդրադառնա իմ կյանքի վրա:

Միշտ հիշեք, որ եթե կենտրոնանաք միայն մեկ գործ կատարման վրա, ապա արդյունքում կխնայեք դրա կատարման համար անհրաժեշտ ժամանակի 80%-ը:

2. Ինչպե՞ս «ուտել փղին»։
Մանր-մունր անելիքներից բացի շատ հաճախ ունենում ենք նաև մեծ ու ժամանակատար գործեր` «փղեր»: Ինչպե՞ս կուտեիք փղին: Տրամաբանական պատասխանը կլինի` մաս առ մաս: Առանձնացրեք ձեր բարդ և ծավալուն գործերն ու դրանք բաժանեք մի քանի մասի`մանր գործերի` յուրաքանչյուր օր կատարելով մեկը: Ընդ որում` «փղին» պետք է բաժանել այնպիսի մանր կտորների, որոնք ուտելը ձեզ ավելի կմոտեցնի ամբողջ փղին ուտել վերջացնելուն: Օրինակ` ձեր խնդիրը վարորդական իրավունք ստանալն է: Մանր կտորները կլինեն «պատասխանել այսքան հարցի», «մեքենա վարել այսքան ժամ», «սերտել ճանապարհային երթևեկության կանոնները», «մտապահել ճանապարհային նշանները» և այլն։

 3. «Մի կողմ թողեք զզվանքը և կուլ տվեք գորտին» 

Երբեմն լինում են այնպիսի գործեր, որոնք կատարելու համար քիչ ժամանակ են պահանջում, սակայն տհաճ են, մեզ դուր չեն գալիս` «գորտեր են»: Դրանք այն կարևոր խնդիրներն են, որոնց լուծման հարցում չեք կողմնորոշվում և հակված եք դանդաղկոտության: Լուծման համար 5 րոպե պահանջող առաջադրանքները շաբաթներով հետաձգվում են և դառնում մեծ խնդիրներ, որոնք արդյունքում ավելի շատ ժամանակ են խլում: Իսպանացիները մի ասացվածք ունեն. «Ամեն առավոտ մի գորտ կուլ տվեք»: 
«Եթե ամեն առավոտ ստիպված եք լինում գորտ ուտել, ապա ամբողջ օրն անցնում է այն մտայնությամբ, որ հավանաբար դրանից վատ այլ բան արդեն չի պատահի ձեզ հետ: Եթե պետք է երկու գորտ ուտեք, առաջինը կուլ տվեք ամենագարշելին:» (Բ. Թրեյսի): Համառ եղեք և մի հանձնվեք, քանի դեռ մինչև վերջ չեք կատարել առաջադրանքը: Կազմեք ձեր «գորտերի» ցուցակը և որոշեք` ինչ հերթականությամբ եք ուտելու:

«Ձեր առջև ծառացած խնդիրները վերահսկողության տակ վերցնել, նշանակում է դադարել ուշադրություն դարձնել ոչ նշանակալի բաներին և սկսել ավելի շատ ժամանակ հատկացնել այն ամենին, ինչն իսկապես կարևոր է ձեզ համար:» (Բ. Թրեյսի):

Քայլ 1
Անհրաժեշտ է գիտակցել հույզերը, հնարավոր չէ ղեկավարել մի բան, որը չես ճանաչում կամ տեսնում։ Ամենաառաջին և հնարավոր է՝ ամենակարևոր քայլը սեփական վիճակն ու հույզերը ճանաչել սովորելն է։ Դրանից հետո արդեն կարելի է կառավարել։ Պիտի հստակ հասկանալի ու պարզ լինի մարդու համար այն իրավիճակները, որոնցում ինքը բուռն հույզեր է ապրում։ Այդ իրավիճակներում սովորաբար օրինաչափություններ են լինում։ Օրինակ՝ զայրույթի զգացումը մենք սովորաբար ունենում ենք նմանատիպ իրավիճակներում։ Այդ օրինաչափությունները գտնելն օգնում է հասկանալ, թե ինչպիսի ներքին խնդրի է առնչվում այդ իրավիճակը։ Վերոնշյալ զայրույթի զգացումը առնչվում է անկարողության զգացման հետ։

Քայլ 2
Որոշակի հույզեր համապատասխանում են տվյալ իրավիճակին, իսկ որոշները միանգամայն այլ իրավիճակի։ Շատ հնարավոր է, որ այն հույզը, զգացմունքը, որը դուք ապրում եք այս իրավիճակում, ամենևին չի համապատասխանում դրան։ Դա սովորաբար տեղի է ունենում զուգորդումների հետևանքով։ Բանն այն է, որ տարբեր իրավիճակներում առաջացած հույզերը հետագայում կապվում են այդ իրավիճակի տարբեր բաղկացուցիչների հետ, և դրանիցից յուրաքանչյուրը կարող է առաջացնել այդ հույզը, առանց հիմնավոր պատճառների։ Եթե մի շարք անգամներ, մենք տհաճ ապրումներ ենք ունեցել օրինակ բանկում, ապա հետագայում բանկ մտնելիս հնարավոր է նորից նույն զգացումն ունենանք, անկախ նրանից, թե ինչպես են մեզ սպասարկում։

Քայլ 3
Կառավարել հույզերի ուժգնությունը։ Սա նշանակում է, որ հույզն ավելի հեշտ է կառավարել և տնօրինել, երբ այն թույլ է արտահայտվում։ Թույլ արտահայտվող հույզերն արտահայտվում են հազվադեպ և պատահականորեն, հեշտությամբ ճնշվում են այլ հույզերի կողմից։ Միջին ուժգնության հույզերը կառավարվում են գիտակցության կողմից և կարող են ազդել այլ հույզերի վրա։ Ուժգին հույզերը դժվարությամբ են կառավարվում գիտակցության կողմից և կարող են կործանարար ազդեցություն ունենալ հարաբերությունների և աշխատանքային միջավայրի վրա։ Այդ պատճառով անհրաժեշտ է ճանաչել այն իրավիճակները, որոնցում բուռն հույզեր են առաջանում, և կառավարել դրանք առաջացման առաջին իսկ պահերից։

Քայլ 4
Ձևափոխել հույզը, երբ այն արդեն ի հայտ է եկել։ Երբ կոնկրետ իրավիճակում հասկանում ենք, որ այս հույզը խանգարում է տվյալ իրավիճակի դրական լուծմանը, անհրաժեշտ է հույզն աստիճանաբար փոխել և վերածել առավել ընդունելի ու իրավիճակին համապատասխան հույզի։

Քայլ 5
Արտահայտել հույզերը, քանի որ դրանք էներգիա են պարունակում։ Իսկ այդ էներգիան պահանջում է արտահայտում մարմնական մակարդակում՝ շարժումներում, խոսքում, դիրքում։ Եթե դա չանեք և հույզերը զսպեք մեխանիկական ձևով, այդ էներգիան ստիպված կշրջի օրգանիզմում այնքան, մինչև որևէ կերպ արտահայտման ձև գտնի՝ լարվածության, սպազմերի, ցավերի, կամ ծայրահեղ դեպքում ինչ-որ հիվանդության ձևով։

Քայլ 6
Արձագանքել այն իրավիճակին, որը հույզ է առաջացրել։

Եթե ձեզ անհանգստացնում է անքնությունը, մի շտապեք դեղեր ընդունել: Բացառված չէ, որ 10 սովորական խորհուրդը կարող է օգնել ձեզ հաղթահարելու այդ խնդիրը: 

1. Աշխատեք ձեր ննջարանը առավելագույնս հարմարավետ դարձնել:
2. Անկողինը մի օգտագործեք կարդալու, մտորելու կամ այլ «գործի» համար:
3. Ննջարանի ջերմաստիճանը պիտի լինի ոչ բարձր և ոչ էլ ցածր:
4. Ապահովեք ձայնամեկուսացում, եթե դա հնարավոր չէ, փորձեք քողարկել այդ աղմուկը որևէ այլ հավասարաչափ աղմուկ անող սարքով (էլեկտրական հովհարիչ և այլն):
5. Եթե ծխում եք, աշխատեք խուսափել ծխելուց գոնե քնելուց առաջ, նիկոտինը խթանում և վատացնում է քնի որակը:
6. Պահպանեք որոշակի գրաֆիկ, ամեն օր պառկեք քնելու և արթնացեք միևնույն ժամին: Աշխատեք չքնել օրվա ընթացքում: 
7. Ֆիզիկական վարժություններ մի արեք քնից առնվազն 3-4 ժամ առաջ: Միևնույն ժամանակ չափավոր ֆիզիկական ծանրաբեռնվածությունը վաղ երեկոյան ժամերին կօգնեն քնի որակը բարձրացնել: 
8. Քնից առնվազն 4-6 ժամ առաջ խուսափեք այնպիսի մթերքների օգտագործումից, որոնք կոֆեին են պարունակում: 
9. Ալկոհոլը մի օգտագործեք որպես քնաբեր: Չնայած այն բանին, որ ալկոհոլային խմիչքները արագացնում են քուն մտնելը, ալկոհոլը խանգարում է քունը գիշերվա երկրորդ կեսին:
10. Քնից առաջ շատ մի կերեք:

Գիտություն առողջության մասին

Առողջության մասին գիտությունն անվանում են վալեոլոգիա (լատ. valeo-«առողջություն» կամ «լինել առողջ» և logos-«գիտություն» բառերից): Վալեոլոգիա տերմինը գիտական շրջանառության մեջ է մտցրել ռուս գիտնական Բրեխմանովը 1980թ.-ին` սահմանելով որպես առողջության, ինչպես նաև վերջինիս ձևավորման և պահպանման մասին գիտություն: 
Երկար ժամանակ առողջությունը դիտարկվում էր որպես հիվանդության կամ ակնհայտ արատի բացակայություն:
Սակայն Առողջապահության Համաշխարհային Կազմակերպությունը (ԱՀԿ) առողջությունը սահմանում է որպես լիակատար ֆիզիկական, հոգեկան և սոցիալական բարեկեցության վիճակ, այլ ոչ թե միայն հիվանդության կամ հաշմանդամության բացակայություն: Այլ կերպ ասած` հիվանդությունը առողջության բացակայությունն է, սակայն առողջությունն ավելին է, քան պարզապես հիվանդության բացակայություն:

Առողջության վրա ազդող գործոններն են`
Վերջին ուսումնասիրությունները փաստում են, որ առողջությունը`
50% պայմանավորված է մարդու կենսակերպով
20% պայմանավորված է ժառանգականությամբ
20% կախված է արտաքին միջավայրի ազդեցությունից
10% կապված է առողջապահական համակարգի զարգացվածության մակարդակից

Առողջ ապրելակերպ 
Մարդու օրգանիզմի կենսագործունեության արտաքին և ներքին պայմանների ամբողջությունն է, որի առկայության դեպքում ողջ օրգանիզմն աշխատում է երկարատև, ինչպես նաև մեթոդների ամբողջություն, որը հնարավորություն է տալիս պահպանել, ամրացնել առողջությունը, նպաստել անձի ներդաշնակ զարգացմանը: 
Առողջ ապրելակերպի կանոններն են`
• Առողջ քուն (7-8 ժամ)
• Պարբերաբար սնվել
• Հրաժարում լրացուցիչ սննդի ընդունումից
• Մարմնի զանգվածը չպետք է գերազանցի մարմնի օպտիմալ զանգվածի 10%
• Ֆիզիկական վարժությունների կանոնավոր կատարում
• Ալկոհոլի օգտագործման սահմանափակում
• Ծխախոտի օգտագործման բացառում
• Անհատական հիգիենա
• Աշխատանքի և հանգստի ռեժիմի կարգավորում
• Աշխատանքից բավարարվածություն

Առո՛ղջ եղեք։