Պերֆեկցիոնիզմը կամ կատարելապաշտությունը և դրա ազդեցությունը մարդու կենսագործունեության վրա

Կատարելապաշտություն, ասել է թե պաշտել կատարյալը: Իսկ ի՞նչ է կատարյալը։ Մենք երբևէ չենք մտածում՝ արդյոք այս ծառը կատարյալ է, թե՞ ոչ: Մենք ընդունում ենք բնությունն այնպիսին, ինչպիսին այն կա՝ առանց քննադատելու այն քարերի կամ ճահիճների համար: Սակայն նույնը չենք կարողանում անել մեր պարագայում:

Թվում է, թե կատարելապաշտությունը կամ պերֆեկցիոնիզմը օգնում է մարդուն ձգտել ավելիի և զարգանալ: Արդյո՞ք դա այդպես է:

Կատարելապաշտությունը կամ պերֆեկցիոնիզմը մարդու ձգտումն է անել ամեն ինչ կատարյալ և լինել անթերի: Այլ կերպ ասած, դա չափազանց բարձր չափանիշների և չափազանց խիստ պահանջների արտահայտումն է ինքդ քո և ուրիշներին նկատմամբ: Սուր արտահայտված լինելու պարագայում մարդուն բնորոշ է սև-ու-սպիտակ՝ դիխոտոմիկ, մտածողությունը, այսինքն՝ ցանկացած ոչ-կատարյալ բան գնահատվում է որպես թերի: Ցանկացած շեղում ՙկատարելությունից՚ ընկալվում է որպես ամոթալի մի բան:

Հասկանալի է, որ այսօրինակ մտքերն առաջացնում են մեծ լարվածություն մարդու մոտ: Հատկապես, որ «կատարյալն» ու «անթերին» սուբյեկտիվ կատեգորիաներ են: Հաճախ պերֆեկցիոնիզմն անվանում են գերազանցիկի սինդրոմ: Անդերսենի ՙԱրքայադուստրը սիսեռահատիկի վրա՚ հեքիաթի հերոսուհին պերֆեկցիոնիստի տիպիկ օրինակ է: Պերֆեկցիոնիստին անհարմարություն է պատճառում ամենա աննշույլ բանն անգամ, որ մեկ ուրիշը չէր էլ նկատի:

Կատարելապաշտ մարդիկ առաջնորդվում են «7 անգամ չափիր, մեկ անգամ կտրիր» սկզբումքով. բազմաթիվ անգամ ստուգում են արդեն ավարտած աշխատանքը, շատ սուր են արձագանքում քննադատությանը, հաճախ նախընտրում են ավելի երկար աշխատել՝ բացառելու համար հնարավոր սխալները և ՙկատարելության՚ հասցնելու համար յուրաքանչյուր մասնիկի մշակումը: Օրինակ՝ նրանք կարող են ժամերով ընտրել առավել գեղեցիկ ֆոն՝ ցուցասահիկ (պրեզենտացիա) պատրաստելիս: Այդ ամենի արդյունքում պերֆեկցիոնիստները ծախսում են շատ ժամանակ այն գործողությունների վրա, որ կարող էին անել անգամներ ավելի կարճ ժամանակահատվածում: 

Մինչև 1990–ական թվականները կլինիկական հոգեբանության ոլորտում արված հետազոտությունները ցույց տվեցին, որ կա ուղիղ համեմատական կապ կատարելապաշտության և այնպիսի երևույթների միջև, ինչպիսին են դեպրեսիան, կպչուն վիճակները (կպչուն մտքերը և կպչուն գործողությունները), սննդային խանգարումները և այլն: Թեև հետագա հետազոտությունները որոշակի ճշգրտում մտցրեցին այս երևույթի հասկացման մեջ, մասնավորապես, մասնագետները  սկսեցին տարբերակել  կատարելապաշտության նորմալ և նևրոտիկ կամ ֆունկցիոնալ և դիսֆունկցիոնալ ձևերը, այնուամենայնիվ, այսօր էլ հոգեբանների շրջանում կատարելապաշտությունը ընդունված է համարել մի բան, որը մեծապես կարող է խանգարել մարդուն բավարարված և երջանիկ զգալ:

Ինչո՞վ են տարբերվում իրարից կատարելապաշտության ֆունկցիոնալ և դիսֆունկցիոնալ ձևերը:

Առաջինի դեպքում կատարելապաշտական ձգտումները գերակշռում են սխալվելու (կամ չհաջողելու) վախի նկատմամբ, իսկ երկրորդի դեպքում հակառակն է: Ֆունկցիոնալ կատարելապաշտության պարագայումմարդը ձգտում է անել իր գործը բավական լավ, բայց ոչ կատարյալ: Իսկ անհաջողության բախվելիս, սխալվելիս՝ չի հուսահատվում, չի մեղադրոմ ինքն իրեն:

Դիսֆունկցիոնալ պերֆեկցիոնիզմի դեպքում մարդուն անհարմարություն կարող են պատճառել այնպիսի աննշան երևույներ, ինչպիսիք են, օրինակ, զգեստապահարանում շորերի հավասար ծալված չլինելը, հոդվածի ՙսխալ՚ տառատեսակը, ինչպես վերընշված հեքիաթի հերոսուհուն էր անհարմարություն պատճառում փոքրիկ սիսեռահատիկը:

Դիսֆունկցիոնալ կատարելապաշտությանը բնորոշ են.

• Անինքնավստահությունը, տագնապային մտքերը («իսկ եթե չկարողանամ…/ չհասցնեմ…/սխալվեմ…»),
• Շրջապատի մարդկանց բարձր գնահատականներին արժանանալու ձգտումը,
• Անիրատեսական նպատակներ դնելը ( «Իմ մագիստրոսական թեզը պետք է արժանի լինի մրցանակի»),
• Չափազանց մեծ կենրոնացումը արդյունքի վրա, քանի որ դրա «կատարյալ» լինելուց է կախված երևույթին տրվող իրենց գնահատակը: Դրան ի հակառակ, ավելի քիչ ուշադրություն է դարձվում գործընթացից հաճույք ստանալու վրա:
• Ինքնամեղադրանքը սխալների կամ անհաջողության համար: Պետք է նշել, որ սխալներն ու անհաջողությունները նույնպես սուբյեկտիվ են. օրինակ՝ նոթատետրում ջնջում անելը սխալ չէ, բայց դա կարող է կատարելապաշտ մարդուն հուզել և հանգեցնել նրան, որ վերջինս պատռի այդ թերթը ու նորից գրի:
• Դիխոտոմիկ՝ սև ու սպիտակ, մտածողությունը («Եթե կատարյալ չանեմ գործս, ես վատ աշխատող եմ /վատ տնային տնտեսուհի եմ/»։ «Ես պետք է լինեմ անթերի, որպեսզի հարգեմ ինքս ինձ»:),
• Լարվածության զգացումը,
• Անկարողությունը փոխել ծրագիրը, քանի որ ծրագրից շեղվելն այս մարդկանց համար արդեն սխալ ուղով գնալ է,
• Երկար մտածելը որոշում կայացնելուց առաջ, նույնիսկ ամենաչնչին հարցերի դեպքում,
• Անելիքները հետաձգելու սովորությունը՝ պրոկրաստինացիան:

 Կատարելապաշտության ձևավորման վրա ազդում են

• ծնողների չափազանց պահանջկոտ լինելը երեխայի առաջադիմության, մտավոր կարողությունների, արտաքին տեսքի նկատմամբ: Օրինակ, երբ երեխային հարցնում են. «Իսկ ինչո՞ւ ես 4 ստացել», սա նշանակում է. «ես գոհ չեմ քո արդյունքից. ես ակնկալում եմ, որ դու պետք է միշտ գերազանց գնահատականներ ստանաս», և հետագայում մարդը չի կարողանում գոհանալ կամ հազվադեպ է գոհ լինում իր արածից, նույնիսկ այն դեպքում, երբ հասնում է լավ արդյունքի:
• ուսուցիչների պահանջկոտ լինելը երեխայի առաջադիմության նկատմամբ, այսինքն՝ մեծ կարևորություն տալը գնահատականներին,
• երբ ծնողներն իրենք են ձգտում կատարյալ լինել:

 Ի՞նչ է հարկավոր անել մեղմելու համար այս երևույթը

• Ընդունեք, որ դուք կատարելապաշտ եք և ձեր դժգոհությունը արված աշխատանքից կամ առկա իրավիճակից դրա հետևանքն է, ոչ թե այդ աշխատանքի թերի կամ իրավիճակի սարսափելի լինելու հետևանքը:
• Ուշադրություն դարձրեք այն մտքերին, որոնք ուղեկցում են ձեզ, երբ ուզում եք այսինչ բանն անել գերազանց: Օրինակ, դա կարող է լինել տնօրենի դրական արձագանքի սպասումը կամ այնպիսի մի միտք, ինչպիսին է՝ «իմ աշխատանքը պիտի լինի ամենալավը»:
• Արեք որոշ բաներ միտումնավոր ոչ-կատարյալ:
• Այն գործերը, որոնց ոչ-կատարյալ լինելուց ոչինչ չի տուժի, վստահեք ուրիշներին:
• Ուշադրություն դարձրեք դրական երևույթների վրա: Սա անհրաժեշտ է, որովհետև դուք հակված եք նկատել բացասականը, մինչդեռ հավասարակշռված մոտեցում ունենալու համար, անհրաժեշտ է նաև նկատել դրականը:
• Թույլ տվեք ձեզ դուր չգալ ուրիշներին: Միակ մարդը, ում դուք պետք է դուր գաք, դա դուք եք:
• Գնահատեք նույնիսկ չնչին թվացող հաջողությունները:
• Հիշեք, որ սխալները մեր հարստությունն են. դրանք օգնում են մեզ աճել և հասունանալ, հարստացնել մեր պատկերացումները և ձեռք բերել փորձառություն:

Հեղինակ՝ հոգեբան Մարիա Բաբայան։