Month: Հուլիսի 2023

Տարբեր սննդամթերքների օգտակարության մասին կարելի է երկար խոսել, սակայն պետք է նաև իմանալ, թե ինչ է անհրաժեշտ անել այդ օգուտը ստանալու համար:

Ահա ճիշտ սնվելու մի քանի կանոն:

1. Ուտել գիտակցելով: Սա ճիշտ սնվելու օրենքների օրենքն է: Դուք երբևէ մտածե՞լ եք՝ ինչ է մտնում երշիկի կամ հացի բաղադրության մեջ, անգամ: Երբ սկսեք նման հետևողականությունը սովորություն դարձնել, ապա որոշ ժամանակ անց առհասարակ չեք ունենա չիփս ուտելու և գազավորված ըմպելիքներ խմելու ցանկություն:
   
   Միս շա՞տ եք սիրում, ինչո՞ւ ուտել դրա համը, եթե կարող եք ուտել հենց միսը: Կարևոր է հասկանալ, որ ճիշտ սնվելը կենսակերպ է, մտածողության ոճ և անհրաժեշտություն:
   
   
2. Հավասարակշռված սնունդ: Մեր օրգանիզմը պետք է նյութերը ստանա որոշակի չափաբաժիններով՝ լինեն դրանք ածխաջրեր, սպիտակուցներ, վիտամիններ, թե ճարպեր: Ամենևին էլ պետք չէ համարել, որ դա ձանձրալի զբաղմունք է, սակայն շատ մարդիկ արդեն անգիր գիտեն դրանց թվային արժեքները և ակամայից հաշվում են դրանց կալորիաները:
   
   Կարևոր է բնական մթերքներն օգտագործել նվազագույն մշակմամբ: Դա չի նշանակում, որ պետք է հում-հում ուտել, բայց ամեն դեպքում մթերքների օգտակար նյութերի մեծ մասը թարմ մթերքներում է՝ թարմ մրգեր և բանջարեղեն, կաթ:  Համի և սննդային վարակների առումով նպատակահարմար է ջերմային մաշակման ենթարկել միսն ու ձուն:
   
   
3. Պահել սննդի ռեժիմ: Տանը մենք ոչ միշտ ենք կարողանում հետևել սննդի ռեժիմին, բայց դա ամենաարդյունավետ միջոցն է մարսողական խնդիրներից և հիվանդություններից ազատվելու համար: Երկար ժամանակ քաղցած մնալն առաջացնում է ստամոքսի և տասներկումատնյա աղու հիվանդություններ, իսկ շատ ուտելը հանգեցնում է մարսողության խնդիրների, ինչպես նաև խանգարվում է նյութափոխանակությունը, իսկ արդյունքում՝ ավելորդ քաշ, շաքարային դիաբետ, աթերոսկլերոզ: Այս տեղեկությունը ոչ թե վախեցնելու համար է, այլ նրա, որ նման խնդիրներ ունեցող մարդիկ հասկանան այդ հիվանդությունների առավել հաճախ հանդիպող պատճառները: 
   
   Սնունդ պետք է ընդունել նվազագույնը 2 ժամ և առավելագույնը 5 ժամ հաճախականությամբ: Բայց այս ամենը անհատական է և կախված է չափաբաժնից, հենց կերակուրից և անհատի նյութափոխանակությունից:
   
   
4. Հաճույք ստանալ կերակուրից: Մարդկանց մեծամասնությունը հրաժարվում է ճիշտ սնվելուց, քանի որ առաջին հայացքից օգտակար սննդամթերքը նրանց անհամ և տհաճ է թվում: Բայց չէ՞ որ կան շատ համեղ և օգտակար մթերքներ, որոնք շատ համեղ են, օրինակ ՝  բանջարեղեն, մրգեր, միս, կաթնամթերք:

Այս չորս հիմնական օրենքներն իմանալը թույլ կտա մեզ հասկանալ, որ ճիշտ սնվելը ոչ միայն օգտակար է, այլև հաճելի:

0-1 տարեկան երեխաների ծնողները հաճախ ցանկանում են պարզել, արդյոք նորմալ է ընթանում երեխայի զարգացումը: Դրա համար մասնագետները առաջարկում են ուշադիր լինել և անհանգստանալ, եթե երեխան`

• Մինչև 3 ամսական դեռևս չի արձագանքում ձայնին, չի նայում առարկաներին, ինքնուրույն չի շարժում ոտքերն ու ձեռքերը, լացը շատ թույլ է (մլավոցի նման):
• 3 ամսականում չի կարողանում պահել գլուխը, շարունակում է բռունցքը սեղմած պահել, հայացքով չի հետևում շարժվող առարկային:
• 4 ամսականում չի ժպտում, չի ծիծաղում, անտարբեր է բոլոր տեսակ խաղալիքների նկատմամբ, փորի վրա պառկած վիճակում չի փորձում բարձրացնել գլուխը: Նստեցնելիս գլուխն ուղիղ չի պահում, չի շրջվում դեպի ձայնը:
• 5-6 ամսականում չի ճանաչում մորը, չի փորձում շրջվել փորից մեջքի վրա, խաղալիքը վերցնելու համար չի ձգվում, այլ բռնում է միայն ձեռքի ափի մեջ դրված առարկան, չի արձագանքում կաթի շիշ կամ կուրծք տեսնելիս:
• 7-8 ամսականում ձեռքը չի մեկնում առարկաներին, վատ է նստում հենարանով, չի արձագանքում մոր ձայնին, մեջքի վրա պառկած դիրքից փորի վրա չի շրջվում, միայն սողալու շարժումներ է կատարում:
• 8-9 ամսականում դեռևս ազատ չի նստում, չի տեղափոխում առարկաները մի ձեռքից մյուսը, չի արձագանքում իր անվանը, չի թեքվում և նայում, հայացքով չի փնտրում տեսադաշտից անհետացած առարկաները, զարգացած չէ ձեռքերն առաջ պարզելու պաշտպանական շարժումը:
• 9-11 ամսականում չի արտաբերում երկհնչյուններ (բա-բա, դա-դա), փորի վրա պառկած դիրքում չի կարողանում շարժվել դեպի առաջ, 2  ձեռքում մեկական առարկա միաժամանակ չի պահում, չի փորձում ինքնուրույն ուտել:
• 11-12 ամսականում չորեքթաթ չի սողում, չի դիմադրում, երբ խաղալիքը ձեռքից խլում են, առարկաները վերցնելու համար երեք մատները չի օգտագործում:

Ժամանակի կառավարման շնորհիվ մենք կարողանում ենք նվազեցնել մեր կյանքում առկա սթրեսը՝ նույնիսկ հասցնելով այն նվազագույնի: Ժամանակն առավել արդյունավետ օգտագործելու համար մասնագետները մի շարք խորհուրդներ են տալիս.

1. Կրճատեք «մեռած» ժամանակը՝ հասցնելով այն նվազագույնի: Դուք հավանաբար կզարմանաք, եթե հաշվեք, թե օրվա ընթացքում որքան ժամանակ է անցնում աննպատակ ու մեռած: Գիրք կարդացեք, թուլացնող վարժություններ արեք, մտորումներին տրվեք:

2. Կանխատեսեք և նախատեսեք, որ օրվա ընթացքում ինչ-որ բան այնպես չի ընթանա, ինչպես դուք եք պլանավորել: Պատրաստ եղեք, որ որոշակի ժամանակ անկախ ձեր կամքից կծախսվի հենց այնպես:

3. «Անձնական» ժամանակ հատկացրեք ձեզ: Դուք չեք կարող պլանավորել օրվա 24 ժամը և շաբաթվա 7 օրը: Պետք է ձեզ թույլ տաք թուլանալ և բավականություն ստանալ կյանքից:

4. Սովորեք ասել «ոչ»: Կլինեն մարդիկ, որոնք կբռնանան ձեր անձնական ժամանակի և ընդհանրապես կյանքի վրա: Նման բան թույլ տալ չի կարելի, այլապես ձեր կյանքը կանցնի ուրիշների սպասելիքներն արդարացնելով:

5. Խրախուսեք ինքներդ ձեզ: Բնականաբար երկարաժամկետ նպատակների իրականացումն ինքնին խրախուսանք ու պարգև կլինի: Բայց այդ նպատակներն անհասանելի կլինեն, եթե դուք չխրախուսեք և չպարգևատրեք ձեզ ձեր փոքրիկ ձեռքբերումների ու փոքրիկ նպատակներին հասնելու համար:

6. Մշտապես ժամանակ գտեք թվելու և վերագնահատելու ձեզ համար կյանքում ամենակարևոր բաները: Դրանց բավարար ժամանակ հատկացրեք: Դա հնարավորություն կտա ձեր կյանքը լցնել այնպիսի գործերով, որոնք ավելի շատ են մոտեցնում ձեզ ձեր հիմնական նպատակներին:

7. Պարզեք՝ ինչպես եք ծախսում ձեր ժամանակը: Օրագիր պահեք ծախսած ժամանակի ու գործերի մասին գրառումների համար:

8. Որո՞նք են ձեր արժեքները և հեռավոր նպատակները: Պատասխանեք «ո՞վ եմ ուզում լինել հեռանկարում, ինչպե՞ս եմ ուզում հիշվել մարդկանց կողմից, ի՞նչն եմ ես գնահատում, ի՞նչն է ինձ դուր գալիս» հարցերին:

9. Հստակեցրեք և առանձնացրեք հեռավոր նպատակներին հասնելու համար ներկա, մոտակա նպատակները: Ի՞նչ կարող եք անել մոտ ապագայում, առաջիկա ամսվա, շաբաթվա ու օրվա ընթացքում: Ձեր առջև կարճաժամկետ նպատակներ դրեք:

10. Նախապես պլանավորեք ձեր գործերը, որպեսզի ժամանակ հատկացնեք ձեզ համար կարևոր, արժեքավոր ու նշանակալի գործերի համար:

Պետք է շատ զգույշ և ուշադիր վերաբերվել երեխայի զարգացմանը: Երբեմն երեխան փորձում է սովորել ճնշել իր ագրեսիան, սակայն եթե ագրեսիան միայն ճնշվում է, չի նշանակում, որ անհետանում է: Դրա հետևանքով առաջացած նյարդային լարվածությունը կկուտակվի և կա՛մ վատ ազդեցություն կթողնի երեխայի առողջության ու զարգացման վրա, կա՛մ անադեկվատ ձևով կարտահայտվի երեխայի վարքում` անհանգստացնելով ծնողներին:

Թվարկենք երեխայի ագրեսիվ վարքի դրսևորման հաջորդականությունը՝

• Նորածին երեխան եթե քաղցած է, ապա բարկանում է ամբողջ աշխարհի վրա:
• 1 տարեկան երեխան, բարկանալով մայրիկի վրա, կարող է հարվածել նրան:
• 1.5 տարեկանում երեխան արդեն կարողանում է զսպել բարկությունը և, ոտքերը գետնին խփելով կամ բարձր գոռալով, հանգստանալ:
• 2 տարեկան երեխան առանց մտածելու կարող է ինչ-որ իրով հարվածել այն մարդուն, որն իրենից վերցրել է խաղալիքը:
• 3 տարեկանում երեխան ավելի բարեհամբույր է: Նա ընդամենը կվիճի այն մարդու հետ, ով իրենից վերցրել է խաղալիքը. համենայն դեպս առաջին րոպեներին:
• 6 տարեկանում երեխան աստիճանաբար սովորում է տեղափոխել իր բարկությունը խաղի մեջ: «Պիֆ-պաֆ»,- կրակում է երեխան: Նա արդեն գիտի, որ չի կարելի այլ մարդկանց ցավ պատճառել, որ սեփական հույզերը կարելի է արտահայտել խոսքով կամ խաղի միջոցով: Դա էլ հենց սոցիալականացումն է, երեխան աստիճանաբար ընդգրկվում է հասարակության մեջ, իսկ այդ բարդ պրոցեսում նրան օգնում են ծնողները:

Մենք դիտարկեցինք նորմալ ագրեսիան և դրա փոփոխությունները երեխայի զարգացման տարբեր շրջաններում: Շատ մասնագետներ կարծում են, որ մինչև 3 տարեկան երեխան ագրեսիա չի դրսևորում, որովհետև նրան դա չեն սովորեցնում (գիտակցված կամ չգիտակցված): Երեխան մեծանալով սովորում է արտահայտել իր բարկությունը տարրական ձևերով:

Որտեղի՞ց երեխայի մեջ այդքան ագրեսիա: Ագրեսիայի ձևավորման վրա կարող են ազդել երեխայի և մոր անձնային առանձնահատկությունները, օրինակ` նրանց խառնվածքների անհամապատասխանությունը: Նկատվել է, որ որոշ մայրեր հեշտությամբ են ղեկավարում ակտիվ երեխաներին, իսկ մյուսները` ավելի հանգիստ երեխաներին: Եթե մայրը դժվարանում է կառավարել ակտիվ երեխային, ապա ավելի հավանական է, որ նա երեխային կընկալի որպես չլսող, անկառավարելի և դա իրեն կնյարդայնացնի: Եվ կարելի է ենթադրել, որ այդ պարագայում դաստիարակության միջոցները կկիրառվեն երեխայի ակտիվությունը նվազեցնելու և զսպելու համար: Մոր կռիվը երեխայի բնական ակտիվության հետ նրա մոտ առաջացնում է ագրեսիվ ռեակցիա, որի արդյունքում երեխայի ակտիվությունն է՛լ ավելի է սրվում: Ծնողն ու երեխան հայտնվում են փակ շրջանում: Մշտական լարվածությունը վերջ ի վերջո հանգեցնում է երեխային չընդունելուն, նրա հույզերի մերժմանը, ինչին երեխան շատ զգայուն է արձագանքում:

Մայրը, որն իր երեխային համարում է չափազանց դանդաղկոտ, նույնպես իրեն նյարդայնացած կզգա: Դա կարող է արտահայտվել մշտական նկատողություններով և երեխայի պատասխան ագրեսիվությամբ:

Երկու դեպքերում էլ հենց խառնվածքների անհամապատասխանությունն է անառողջ մթնոլորտի պատճառը, որը կարող է դառնալ երեխայի ագրեսիվության առաջացման և ամրապնդման պատճառ: Նման իրավիճակներում մայրը (ցանկալի է ընտանիքի անդամների օգնությամբ) պետք է գիտակցի այդ տարբերությունը և փորձի հասկանալ երեխային, նրա առանձնահատկությունները, գնա զիջումների, լուրջ վերաբերվի ժամանակի պլանավորմանը:

Ագրեսիվությունը կարող է առաջանալ խանդի պատճառով այն դեպքերում, երբ երեխան փոքր քույր կամ եղբայր ունի: Եթե երկրորդ երեխայի հայտնվելուց հետո մեծ երեխան իրեն մերժված կամ մոռացված չի զգում, եթե նրան բավարար ուշադրություն է հատկացվում և նա միանում է փոքրիկի խնամքին` դրանով զգալով իր կարևորությունը, նրա համար այդ ամենն անցնում է առանց դժվարությունների: Ծնողները պետք է հստակեցնեն ագրեսիայի առաջացման պատճառը և անմիջապես միջոցներ ձեռնարկեն դրա վերացման համար:

Հաճախ հայրերը խրախուսում են տղաների ագրեսիվ վարքը: Սովորաբար այսպիսի ագրեսիվության գիտակցված դաստիարակման հիմքում ընկած է հոր վախը, որ տղան չի մեծանա որպես իսկական տղամարդ, չի կարողանա իրեն պաշտպանել: Այս պարագայում պահանջվում է հայրիկի հետ փոքրիկ հոգեբանական կրթական աշխատանք իրականացնել:

Այսպիսով, նշենք, որ երեխայի բնածին որակները` անհանգստություն, ցավի նկատմամբ զգայունություն և այլն, միայն նախատրամադրվածություն են ստեղծում ագրեսիվության համար, իսկ թե որքանով է այն իրականացվում, կախված է սոցիալական միջավայրից և առաջին հերթին՝ մորից:

Երեխային անհրաժեշտ է սիրող և հոգատար մայր: Ուշադրությո՛ւն, ո՛չ թե ճիշտ մայր՝ շատ խելացի գրքեր կարդացած, այլ սիրող և հոգատար մայր, որին Դ.Վ.Վինիկոտն անվանել է «սովորական, նվիրված մայր»: Երեխայի ագրեսիան ձևավորվում է ոչ այն բանից, որ մայրը կարող է թեթևակի բարկանալ երեխայի վրա ինչ-որ արարքի պատճառով, այլ նրանից, որ մայրը կարող է անտեսել ու սառը վերաբերվել նրան:

Դիմելով մայրերին՝ ցանկանում ենք հիշեցնել՝ ձեր երեխային շատ բան պետք չէ լավ մարդ դառնալու համար, պետք է միայն ձեր սերն ու համբերությունը: Երբ խոսում են համբերության մասին, նկատի չունեն այն համբերությունը, որը ստիպում է վերջին ուժերով զսպել բարկությունը, այլ այն, որը հնարավորություն է տալիս հասկանալու, թե ինչ է կատարվում ձեր երեխայի հետ այս պահին, և ինչ հետևանքներ դա կունենա նրա հետագա կյանքում:

Ագրեսիվ վարքը երեխայի զարգացման ընթացքում բնականոն երևույթ է: Գոյություն ունեն դրա ձևավորման և դրսևորման տարբեր մակարդակներ: Դրանք կարող են կամ թուլանալ, կամ սրվել: Պետք է դրան վերաբերվել առանց ավելորդ խուճապի և հետևել սեփական վարքին, քանի որ կանցնի ագրեսիվության այս շրջանը, թե կպահպանվի և կդառնա երեխայի անձնային կայուն գիծ, կախված է ծնողներից:

Այն մայրերն ու հայրերը, ովքեր օգտագործում են պատժի ագրեսիվ ֆիզիկական ձևերը` ձեռքերին, դեմքին խփել, սենյակում փակել և այլն, դաստիարակում են ագրեսիվ երեխաներ:

Երեխան ագրեսիվ կլինի նաև, եթե մայրը խրախուսում է նրա ագրեսիվ վարքը այլ երեխաների հետ խաղալիս, տանը կամ այլ մեծահասակների մոտ:

Աղբյուրը՝ С. Ю. Чижова, О. В. Калинина – Детская агрессивность

Անկառավարելի հույզերը հաճախ ագրեսիվ կամ տագնապային բնույթի են լինում` վախ, խուճապ, կատաղություն, գրգռվածություն և այլն: Հույզերը զսպելու փորձերը հենց այն պահին, երբ դրանք բուռն կերպով դրսևորվում են, ուղղակի անիմաստ է: Երբ հույզն առաջ է եկել և ամբողջությամբ կլանել մարդուն, ուշադրությունը սևեռվում է ապրումների, հույզերի և նրանց ֆիզիոլոգիական դրսևորումների վրա, գիտակցությունը նեղանում է, իսկ արդյունավետ մտածելու կարողությունը ժամանակավոր թուլանում: Այդ պատճառով ուժեղ հույզերի ժամանակ կամ պետք է ուշադրությունը շեղել որևէ չեզոք բանի վրա, կամ սպասել մինչև այդ փոթորիկը հանդարտվի:

          Նման բուռն հուզական արձագանքների կանխատեսումն ու կառավարումը շատ կարևոր նշանակություն ունի: Բանն այն է, որ այս տեսակի հուզական դրսևորումներն ունեն պայմանառեֆլեկտոր ծագում: Այլ կերպ ասած` կրկնվող հուզական բռնկումները յուրահատուկ «վատ սովորություններ» են, իսկ դրա դեմ պայքարելու ամենալավ միջոցը հակառակ արձագանքն ունենալու սովորություն ձևավորվելն է: Սա կամ կանգնեցնում է անցանկալի հույզերը, կանխում դրանց տարածումը կամ, առհասարակ, առաջացումը: Այս սկզբունքով են աշխատում մի շարք աշխարհահռչակ մեթոդներ (Է. Ջեյկոբսոնի` մկանների աստիճանաբար թուլացման մեթոդը, Ջ. Վոլպեի` ֆոբիաների հաղթահարման մեթոդը և այլն): Այժմ ծանոթանանք նմանատիպ մեթոդներից մեկին:

1. Սկզբում վերլուծեք անկառավարելի հույզերի առաջացման բնորոշ իրավիճակները: Դա կարելի է անել ինքնուրույն կամ ընկերոջ օգնությամբ: Դժվար իրավիճակներում կարող է օգտակար լինել նաև հոգեբանի կամ հոգեթերապևտի միջամտությունը:
2. Կազմեք անկառավարելի հույզեր առաջ բերող իրավիճակների ամբողջական ցուցակ: Հետագա աշխատանքի համար դրանց միջից ընտրեք մեկը կամ երկուսը` առավել արդիականները:
3. Ուշադիր ուսումնասիրեք, թե ինչպես են ծագում և զարգանում այդ իրավիճակները: Հատուկ ուշադրություն դարձրեք երկու բանի վրա.
   1) երբ են հույզերը ծագում, երբ դեռ կարելի է դրանք հեշտությամբ փոխել,
   2) երբ են հույզերն ուժեղանում և անկառավարելի դառնում:
4. Գտեք անկառավարելի հույզերի առաջացման վաղ նշանները: Դրանք կարող են սթրեսի տիպիկ նշանները լինել կամ ձեզ համար հատկանշական ինչ-որ մկանների խմբի լարվածություն, ձեռքերի որոշակի դիրք և այլն:
5. Վերլուծեք բոլոր հնարավոր քայլերը, որ կարող եք գործադրել անցանկալի հույզերի առաջացումը զսպելու համար: Ընտրեք ձեզ համար ավելի հարմար 2-3 տարբերակ:
6. Դրանք որպես հիմք ընդունեք նոր սովորություններ ձևավորելու համար, որոնք զսպում, կանգնեցնում, կանխատեսում են անկառավարելի հույզերը: Եթե այս տարբերակները չեն աշխատում, վերադարձեք 5-րդ կետին կամ սովորեք ռելաքսացիայի տեխնիկաներ:
7. Շարունակեք մշակել նոր սովորությունները, գիտակցաբար «միացրեք» դրանք հուզական լարվածության առաջին իսկ նշանները նկատելուց: Շարունակեք աշխատել այնքան ժամանակ, մինչև դրանք ինքնուրույն ակտիվանան:

Վերադարձեք իրավիճակների ցուցակին, որը կազմել եք 2-րդ քայլում: Եթե կարիք կա, կրկնեք 3-7 քայլերը այն իրավիճակների համար, որոնք դեռևս չափազանց հուզական արձագանք են առաջացնում:

Դեռահասությունն անցումային շրջան է, երբ երեխայի մարմինն աստիճանաբար ձեռք է բերում չափահասությանը բնորոշ ձևեր: Այդ փոփոխությունները մի դեռահասի մոտ կարող են ավելի վաղ սկսվել, մյուսի մոտ՝ քիչ ավելի ուշ: Մանկության ու դեռահասության շրջանում աճը և զարգացումն ավելի ինտենսիվ են, այնուհետև դանդաղում ենհասուն տարիքում հասնելով նվազագույնի:

Տղաների հասունացման շրջանը միջինում սկսվում է 10-14 տարեկանում: Բուռն աճը սովորաբար սկսվում է 13-14 տարեկանում: Մարմինն ավելի շատ է քրտնում, մաշկը և մազերը դառնում են ավելի ճարպոտ, ինչը խթանում է այդ տարիքում դեմքի, ճակատի, ուսերի, մեջքի վրա պզուկների առաջացմանը: Նկատելիորեն ավելանում են քաշը և հասակը, ուսերը լայնանում են, մեծանում է կրծքի շրջագիծը, զարգանում են մկանները, դեմքին, ցայլքին և թևատակերում՝ անութային փոսերում, նկատվում է մազերի աճ, թևերի և ոտքերի մազածածկը խտանում է, մազեր են հայտնվում կրծքավանդակին, ձայնը կոշտանում է, պարանոցի վրա առավել արտահայտվում է «ադամախնձորը»: Մեծանում են սեռական օրգանները: Այս շրջանում է լինում առաջին երազախաբությունը, որն արտահայտվում է քնած ժամանակ էրոտիկ բնույթի երազներ տեսնելով:

Առնանդամի և ամորձիների մեծացումը սկսվում է 11 տարեկանից և, որպես կանոն, ավարտվում է 17-18 տարեկանում: Երբեմն սեռական հասունացման շրջանում նկատվում է սեռական օրգանների թերզարգացում: Դա կարող է լինել վաղ մանկական հասակում կրած հիվանդությունների, ճառագայթահարման, վնասվածքների հետևանք, ինչպես նաև բնածին: Այդ դեպքում ամորձիներում չեն արտադրվում անհրաժեշտ հորմոններ, սերմնաբջիջների քանակը կամ որակն անբավարար է:

Տղաների գրեթե 5%-ը ծնվում է ամորձիների որևէ անկանոնությամբ, օրինակ բացակայում է մեկ ամորձին: Նման դեպքերում ինչքան շուտ կատարվի ախտորոշումը, այնքան ավելի արդյունավետ կլինի շտկումը:

Լ. Ալեքսանյան, Ն. Թորոսյան, Ա. Մուրադյան
Ուսուցչի ձեռնարկ, Առողջ ապրելակերպ
(Դասընթաց 8-9-րդ դասարանների համար)