Author: Samvel

Եթե լճացել եք աշխատավայրում կամ տանջող հարաբերությունների մեջ եք, բայց կարծում եք, որ ձեր ուժերից վեր է որևէ բան փոխելը, դուք հավանաբար կշարունակեք մնալ նույն վիճակում.

— չեք փնտրի նոր աշխատանք, 
— ձեռք չեք բերի նոր հմտություններ, 
— չեք բարելավի ձեր մասնագիտական կարողությունները, 
— վերջ չեք դնի տանջալից հարաբերություններին: 

Բանն այն է, որ երբ մարդն իրեն անզոր է կարծում սեփական կյանքը բարելավելու հարցում, նա դրանից ընկճվում է, ըստ այդմ էլ, չի կարողանում ակտիվ քայլեր ձեռնարկել:

Կյանքի իրադարձությունները կառավարելու զգացումը շատ կարևոր է մարդու առողջ կենսագործունեության համար: Եթե մի պահ պատկերացնենք, որ չենք կարող ազդել կյանքի իրադարձությունների վրա, և ամեն ինչ կատարվում է մեր կամքից անկախ, անելանելիության զգացում կտիրի մեզ։

Սեփական կյանքը կառավարելու պատկերացումները գալիս են փորձառությունից: Այսպես, եթե մեր ջանքերը պարբերաբար ձախողվում են, կարող է համոզմունք ձևավորվել, որ կախված ենք բախտի քմահաճույքից: Դա կարող է շարունակվել նույնիսկ, երբ իրականում շատ բան հնարավոր է փոխել:

Կարծես՝ փակ շղթա է ստացվում. որքան շատանում են ձախողումները, այնքան ամրապնդվում է այդ համոզմունքը: Եվ որքան ամրապնդվում է համոզմունքը, այնքան նվազում է հավանականությունը, որ մարդն իր ձեռքը կվերցնի կյանքի ղեկը:

Այս երևույթը Սելիգմանը կոչեց «յուրացված անօգնականություն»։ Տվյալ գաղափարին նա եկավ հետաքրքիր հետազոտազոտությունների արդյունքում:

Ի՞ՆՉ ԱՐԵՑԻՆ ՍԵԼԻԳՄԱՆՆ ՈՒ ՄԱՅԵՐԸ

Նրանք ընտրեցին 24 փողոցային շուն, բաժանեցին նրանց 3 խմբի՝ յուրաքանչյուրում 8 շուն: Տեղավորեցին լաբորատոր սենյակում, որտեղ նրանց թույլ հոսանք էին հաղորդում։

Հոսանքն այնքան չէր, որ վնասեր շներին, բայց տհաճ զգացողություններ էր առաջացնում: Նշենք, որ հոսանքի հաղորդումն իրականացվել է 1 օր որոշակի պարբերականությամբ:

Շներից 8-ը հնարավորություն չունեին որևէ բան փոխելու։ Մյուս 8-ը կարող էին դադարեցնել հոսանքի մուտքը, եթե գլխով հպվեին կառավարման վահանակին (վահանակը տեղակայված էր նրանց գլխի մոտ)։ Իսկ մնացած 8-ը՝ վերստուգիչ խումբը, որևէ ներգործության չէին ենթարկվում:

1 շաբաթ անց բոլոր շներին տեղափոխեցին մեկ այլ լաբորատարիա, որը բաղկացած էր 2 հատվածից. շները կարող էին անցնել սենյակի մի մասից մյուսը ցատկելով պատնեշի վրայով:

Սենյակի այն հատվածում, որտեղ գտնվում էին շները, ժամանակ առ ժամանակ հատակով հասանք էին հաղորդում: Դրանից 10 վայրակյան առաջ կարմիր լույս էր վառվում ազդարարելով հոսանքի հաղորդումը:

Այն շները, որոնք առաջին փուլում եղել էին 2-րդ և 3-րդ խմբերում (3-րդը վերստուգիչ խումբն էր), հեշտությամբ սովորում էին խուսափել տհաճ զգացողություններից ցատկելով սենյակի մյուս հատվածը: Իսկ այն շները, որոնք առաջին փուլում եղել էին առաջին խմբում և չէին ունեցել հնարավորություն ազդելու իրավիճակի փոփոխության վրա, այդպես էլ չէին հասկանում ինչ կարող են անել:

Եվ նույնիսկ, երբ նրանցից մեկը ցատկում էր պատնեշի վրայով, հաջորդ անգամ չէր անում նույնը մնալով իր տեղում և շարունակելով ենթարկվել հոսանքի տհաճ ներգործությանը:
Այսինքն, նախկին փորձը խանգարում էր նոր իրավիճակը յուրացնելուն։

ԻՆՉ ԵԶՐԱԿԱՑՐԻՆ ԳԻՏՆԱԿԱՆՆԵՐԸ

Բազմաթիվ տհաճ ազդեցությունների ենթարկված շները հետագայում ևս չէին անում ոչինչ՝ փոխելու համար իրենց պայմանները, երբ ունեին այդ հնարավորությունը: 
Մինչդեռ հոսանքի ազդեցության (էլեկտրաշոկի) ենթարկված շները, որոնք ունեցել էին կառավարման վահանակը գլխով սեղմելու և հոսանքը կասեցնելու հնարավորություն, հետագայում հայտնվելով այլ պայմաններում՝ հեշտությամբ գտնում էին տհաճ ներգործությունը կասեցնելու ձևը: 
Գիտնականներին հետագայում մեծ դժվարությամբ հաջողվեց հաղթահարել յուրացված անօգնականությունն այդ շների մոտ:

Այս հետազոտությունը, ինչպես հաճախ լինում է գիտության մեջ, առաջացրեց ավելի՛ շատ հարցեր: Այսպես օրինակ՝ 
▪️ Արդյո՞ք «անօգնական» շները կկարողանային ինքնուրույն վերականգնել իրենց ադապտացվելու կարողությունը որոշ ժամանակ անց, թե ոչ: 
▪️ Արդյո՞ք պայքարելու անկարողությունն ազդում էր նրանց կյանքի տևողության կամ կենսական այլ գործառույթների ակտիվության վրա, ինչպիսիք են սննդի որոնումը, զույգի որոնումը և այլն:
▪️ Ի՞նչ փորձառություն էր պետք շներին՝ սթրեսի անցանկալի հետևանքները հաղթահարելու համար:
▪️ Եվ վերջապես, արդյո՞ք այդ հետազոտության արդյունքները տարածելի են նաև մարդկանց վրա։ Թե՞ մարդիկ, այնուամենայնիվ, կարողանում են օգտագործել բանականությունը՝ անելանելի կամ «անելանելի-թվացող» իրավիճակների բացասական հետևանքները հաղթահարելու համար։

ԱՅՍ ՀԱՐՑԵՐԻՆ ՀԵՏԵՒԵՑԻՆ ՄԻ ՇԱՐՔ ԱՅԼ ՀԵՏԱԶՈՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

Այսպես, Ստոուքսն ու Բանդերեն ուսումնասիրեցին այն մարդկանց արձագանքը (զինվորականներ և քաղաքացիական անձինք), որոնք վերապրել էին պատերազմական ու տեռորիստական գործողություններ՝ սեփական կյանքը վերահսկելու նվազագույն հնարավորությամբ։

Գիտնականները պարզեցին, որ որևէ կարգի հարձակման ժամանակ (կենսաբանական, քիմիական, միջուկային) մարդկանց մոտ առաջացած անօգնականության զգացումը հետագայում նույնպես ազդում է նրանց արձագանքի վրա՝ պասիվության կամ խուճապի տեսքով:

Իսկ մեկ այլ հետազոտության հեղինակներ Չորպիտան և Բարլոուն, որոնք ուսումնասիրում էին մանկական տարիքում սեփական գործողությունները կառավարելու սահմանափակ հնարավորություն ունեցած մարդկանց, եզրակացրին, որ վերջիններս, սովորաբար, դրևորում են տագնապայնության առավել բարձ աստիճան:

Սրանով է, թերևս, բացատրվում այն հանգամանքը, որ գերխնամող ծնողների երեխաները հաճախ տագնապային տարբեր խանգարումներ ունեն: Քանզի նրանց գործողությունները չափազանց շատ են վերահսկվում ծնողների կողմից։

ԱՅՍՊԻՍՈՎ, Ի՞ՆՉ Է ՅՈՒՐԱՑՎԱԾ ԱՆՕԳՆԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ

Այն զգացում է, որն առաջանում է ի պատասխան տևական տրավմատիկ իրավիճակին, որից դուրս գալու համար մարդու կամ կենդանու գործողությունները սպասված արդյունքը չեն ունենում: Ընդ որում, այդ զգացումն ակտիվանում է միանգամայն տարբեր իրավիճակներում։

Իր հայտնի փորձերից հետո Սելիգմանը գիտափորձ անցկացրեց նաև մարդկանց հետ, բայց հոսանքի փոխարեն օգտագործվեց աղմուկը: Փորձը ցույց տվեց, որ յուրաքանչյուր 3-րդը, չնայած աղմուկը կասեցնելու բազմաթիվ անհաջող փորձերի, չի դադարեցնում պայքարը, իսկ յուրաքանչյուր 8-րդը անգամ առաջին իսկ անհաջող փորձից հետո պայքարն այլևս չի շարունակում։

Սելիգմանին հետաքրքում էին պայքարը չդադարեցնող մարդիկ: Եվ նա իր գործընկերների հետ միասին սկսեց ուսումնասիրել մարդկանց, որոնք պայքարում ու չէին կորցնում լավատեսությունը, և առանձին նրանց, որոնք չէին էլ փորձում պայքարել ամուր գրկելով հոռետեսությունը:

Նրանք ձևակերպեցին հետևյալ հարցադրումները. 
«Միգուցե լավատեսությունը նու՞յնպես կարելի ձեռք բերել. չէ՞ որ եթե անօգնականությունը ձեռք է բերվում որոշակի փորձառության արդյունքում, հետևաբար լավատեսությունը ևս կարելի է ձևավորել»։ 
«Եվ եթե անօգնականությունը հնարավոր է ձեռք բերել, ապա ինչու՞ չի կարելի է դրանից հրաժարվել»։

ԼԱՎԱՏԵՍՆԵՐ ԵՒ ՀՈՌԵՏԵՍՆԵՐ. ԻՆՉՊԻՍԻ՞Ն ԵՆ ՆՐԱՆՔ

Պայքարողներին Սելիգմանը պայմանականորեն կոչեց «լավատեսներ», իսկ իրենց վիճակը փոխել չցանկացողներին «հոռետեսներ»: Հետազոտողներն սկսեցին ուսումնասիրել նրանց։

Պարզվեց, որ «լավատեսները» սովորաբար չեն կենտրոնանում անհաջողությունների վրա` համարելով դրանք անցողիկ և միայն այդ իրավիճակին բնորոշ: 
Մինչդեռ «հոռետեսներն» ունեն միտում գերընդհանրացման (օրինակ՝ «ամեն ինչ վատ է», «ամեն ինչ անիմաստ է» պնդումներով) ու անհատականացման (օրինակ՝ «ես եմ մեղավոր», «այսինչն է մեղավոր» պնդումներով):

Լաբորատոր պայմաններում յուրացված անօգնականությունը գրեթե նույնական էր դեպրեսիային: Վերջինիս ժամանակ մարդիկ պետք եղածից ավելի մեծ պատասխանատվություն են վերցնում բացասական իրադարձությունների համար։ Նրանք բացատրում են տեղի ունեցածն այնպես, որ դրանց մեղավորն ստացվում են հենց իրենք: Այսպիսով, հենց մտածողությունն է առանցքային գործոնը՝ թե՛ պայքարելու, թե՛ չպայքարելու հարցում:

Ըստ այդմ՝ Սելիգմանը եկավ «գիտակցված լավատեսության» գաղափարին. սա մարդու՝ սեփական վարքը փոխելու այն ունակությունն է, որը թույլ չի տալիս դեստրուտիվ դատողություններին (օրինակ՝ «ես ոչնչի չեմ կարող հասնել կյանքում», «ես թույլ մարդ եմ») կաթվածահար անել իր կամքը:

ԻՆՉՊԵ՞Ս Է ԳՈՐԾՈՒՄ ԱՅՍ ՄԵԽԱՆԻԶՄԸ

Անհաջողության բախվելիս մենք սկսում ենք մտածել դրա մասին, փորձում վերծանել այն: Այսինքն, տալիս ենք բացատրություններ ինքներս մեզ, հնարավոր է նաև ուրիշներին, քանզի այդպիսին է մեր էությունը. մենք ուզում ենք հասկանալ:

Նույնիսկ իրականությունից կտրված բացատրություններին ենք սկսում հավատալ՝ չունենալով ավելի լավ տարբերակ: Դրանք աստիճանաբար կարծրանում են մեր մտքում, վերածվում համոզմունքների: Երբեմն դրանք չափազանցված ու դեստրուկտիվ բնույթ ունեն։ Օրինակ «ոչ մի լավ բան չկա» դատողությունից հետո, բացի խեղճ ու կրակ գոյությունը քարշ տալուց, այլ բան չի մնում անելու: Սա էլ այդ համոզմունքի հետևանքն է, որ կարող է նկատելի լինել մեր կամ այլ մարդկանց վարքում։

Անհաջողություն -> համոզմունք -> հետևանք (ԱՀՀ կամ անգլերենով ABC — adversity, beliefs, consequences). սա է մոդելը, որն առաջարկել է Ալբերտ Էլիսը։ Այն մինչ օրս ակտիվ կիրառվում է իմացաբանական-վարքաբանական հոգեթերապիայում: 
Ի՞նչ են առաջարկում այս ուղղության հիմնադիրները։

| Քայլ 1. Տեսնել կապն անհաջողության, դրանից ծնվող դատողությունների ու վարքի միջև:

| Քայլ 2. Կանգնեցել այդ դատողությունները վերջնաժամկետ սահմանելով։ Օրինակ«այդ մասին կմտածեմ վաղը այսինչ ժամից այսինչ ժամը»:

| Քայլ 3. Վիճարկել դեստրուկտիվ դատողությունները:
Ահա վիճարկման մի օրինակ. «Ես չափազանցնում եմ, որ կամք չունեմ. այն, որ 2 ափսե ճաշ կերա, չի նշանակում, որ կամք չունեմ: Ես 2 շաբաթ շատ զուսպ եմ սնվել առանց կալորիական սնունդ օգտագործելու, և մեկ ափսե ավել ուտելով՝ իմ դիետան չի ոչնչանում: Ես էլի կարող եմ շարունակել զուսպ ու առողջ սնվել»։

| Քայլ 4. Գրի առնել այդ ամենը հետևայլ սխեմայով՝
🖋️ Անհաջողություն (որևէ տհաճ իրավիճակ)
🖋️ Համոզմունքներ (մտքեր)
🖋️ Հետևանքներ (հույզեր և գործողություններ)
🖋️ Վիճարկում
🖋️ Հետագա քայլեր

Կարևոր է հիշել՝ համոզմունքներն ընդամենը կարծիք են, որ կարող են արտացոլել կամ չարտացոլել իրականությունը։ Տվյալ սխեման թույլ է տալիս իրավիճակը փոքր-ինչ հեռվից դիտարկել։ Արդյունքում կարող ենք վերանայել մեր որոշ համոզմունքներ, եթե պետք լինի։

Ե՞ՐԲ Է ԱՌԱՋԱՆՈՒՄ «ՅՈՒՐԱՑՎԱԾ ԱՆՕԳՆԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ»

Ըստ Սելիգմանի՝ այն առաջանում է, երբ երեխան.
— չի ստանում որևէ արձագանք իր գործողություններին (ծնողների անտարբերություն), 
— ստանում է միանման բացասական արձագանք (քննադատություն, պատիժ),
— ստանում է միանման դրական արձագանք (գերխմնամք):

Ի դեպ, վերջին կետում առանցքային բառը «միանմանն» է։ Այն արձագանքի ոչ ճկուն լինելու մասին է, երբ տարաբնույթ իրավիճակներում երեխան ստանում է իրավիճակի բովանդակության հետ առանձնապես կապ չունեցող միևնույն արձագանքը։ 
Անշուշտ մարդու վարքի ձևավորման վրա ազդում են բազում գործոններ։ Վերոնշյալները դրանցից մի քանիսն են միայն:

📎 Վերջում մեջբերեմ Քերոլ Դուեկիի գրքից մի երկխոսություն՝ հոր և 8 տ. տղայի միջև: Սա շատ լավ օրինակ է, թե ինչպես կարելի խոսել երեխայի ու նաև ինքներդ ձեզ հետ:

«Տղան աշխատում է հոր հետ և պատահաբար շուռ է տալիս մեխերի տուփը։ Դրանք ցրիվ են գալիս ամբողջ հատակով մեկ: Տղան նայում է հորն ու մեղավոր կերպով ասում. 
— Ես անշնորհք և անհաջողակ մարդ եմ:
— Դա այն չէ, ինչ արժե ասել, երբ մեխերը թափվում են հատակին,- պատասխանում է հայրը:
— Իսկ ի՞նչ պետք է ասել այդ դեպքում:
— Պետք է ասել` մեխերը թափվեցին հատակին, ես հիմա կհավաքեմ դրանք:
— Միայն դա՞:
— Այո:
— Շնորհակալություն, հայրիկ: Հասկացա։ Ես անշնորհք կամ անհաջողակ չեմ։ Պարզապես մեխերը թափվեիցին հատակին, և ես հիմա կհավաքեմ դրանք»։

Հեղինակ՝ Մարիա Բաբայան

* ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ԵՎ ՏԵՍԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

Кэрол Дуэк  -Гибкое сознание. М. 2019
Мартин Селигман — В поисках счастья. Как получать удовольствие от жизни каждый день. https://www.koob.ru/seligman_martin/v_poiskah_schastya
Мартин Селигман — Как научиться оптимизму. https://www.koob.ru/seligman_martin/kak_nauchitsya_optimizmu
Роджер Хок – Секреты выдающихся экспериментов. М. 2003
Martin Seligman “ flourishing — a new understanding of wellbeing”
https://www.youtube.com/watch?v=e0LbwEVnfJA

Հեքիաթը նախատեսված է նախադպրոցական երեխաների համար, ովքեր ունեն մայրիկից բաժանվելու և մենակ մնալու վախ:

Կար-չկար մի մեծ մայրիկ-Կենգուրու կար: Մի օր նա դարձավ աշխարհի ամենաերջանիկ Կենգուրուն, քանի որ փոքրիկ Կենգուրու ունեցավ: Սկզբում փոքրիկ Կենգուրուն շատ նվազ էր, և մայրիկը նրան պահում էր իր փորի վրայի գրպանիկի մեջ: Այնտեղ՝ մայրիկի գրպանիկում, փոքրիկ Կենգուրուն իրեն շատ հարմարավետ էր զգում ու չէր վախենում: Երբ փոքրիկ Կենգուրուն ծարավում էր, մայրիկը նրան համեղ կաթ էր տալիս, իսկ երբ քաղցած էր լինում, մայրիկը նրան գդալով շիլա էր տալիս: Երբ փոքրիկ Կենգուրուն քնում էր, մայրիկը կարողանում էր այդ ընթացքում տունը մաքրել կամ սնունդ պատրաստել:

Երբեմն փոքրիկ Կենգուրուն արթնանում էր և չտեսնելով մայրիկին իր կողքին, սկսում էր շատ բարձր լաց լինել և գոռալ այնքան ժամանակ, մինչև մայրիկը գար և նրան նորից դներ գրպանիկի մեջ: Մի նագամ, երբ փոքրիկ Կենգուրուն նորից լաց եղավ, մայրիկը փորձեց նրան դնել գրպանիկի մեջ, բայց գրպանիկը շատ նեղ էր, և փոքրիկ Կենգուրուի ոտիկները չտեղավորվեցին դրա մեջ: Փոքրիկ Կենգուրուն վախեցավ և ավելի ուժեղ սկսեց լաց լինել: Նա շատ էր վախենում, որ մայրիկը կգնա և նրան միայնակ կթողնի: Այդ ժամանակ փոքրիկը որքան ուժ ուներ սեղմվեց, ծալեց ծնկներն ու խցկվեց գրպանիկի մեջ:

Երեկոյան փոքրիկ կենգուրուն և մայրիկը հյուր գնացին: Այնտեղ ուրիշ երեխաներ էլ կային, նրանք խաղում և ուրախանում էին, կանչում էին փոքրիկ կենգուրուին իրենց միանալու, բայց վերջինս վախենում էր հեռանալ մայրիկից և չնայած որ ուզում էր գնալ և խաղալ մյուսների հետ՝ նա այնուամենայնիվ ամբողջ ժամանակն անցկացրեց մայրիկի գրպանիկում: Ամբողջ երեկոյի ընթացքում նրան ու մայրիկին էին մոտենում մեծահասակ մայրիկներ և հայրիկներ ու հարցնում էին, թե ինչու է այդքան մեծ Կենգուրուն վախենում թողնել մայրիկին և գնալ խաղալու մյուս բալիկների հետ: Դրանից հետո փոքրիկ Կենգուրուն ավելի վախեցավ և մտավ գրպանիկի մեջ այնպես, որ անգամ նրա գլուխը չէր երևում:

Օրեցօր մայրիկի գրպանիկի մեջ ավելի նեղ ու անհարմարավետ էր դառնում: Փոքրիկ Կենգուրուն շատ էր ուզում վազվզել տան շրջակայքի կանաչ բացատում, ավազից ամրոցներ պատրաստել, խաղալ հարևան տղաների և աղջիկների հետ, բայց շատ էր վախենում հեռանալ մայրիկից, այդ պատճառով էլ մայրիկը չէր կարողանում միյանակ թողնել փոքրիկին և անընդհատ նրա հետ էր նստում: Մի առավոտ մայրիկը գնացել էր խանութ: Փոքրիկ Կենգուրուն արթնացավ, տեսավ, որ միայնակ է և լաց եղավ, բայց մայրիկն այդպես էլ չեկավ:

Հանկարծ նա պատուհանից տեսավ հարևան տղաներին, որոնք բռնոցի էին խաղում: Նրանք վազում էին, բռնում իրար և ծիծաղում: Նրանք շատ ուրախ էին: Փոքրիկ Կենգուրուն դադարեց լաց լինել և որոշեց, որ ինքն առանց մայրիկի կարող է ինքնուրույն լվացվել, հագնվել և գնալ երեխաների մոտ: Եվ այդպես էլ արեց: Երեխաները մեծ հաճույքով նրան ընդունեցին իրենց խաղի մեջ, և փոքրիկ Կենգուրուն բոլորի հետ միասին վազում ու թռչկոտում էր: Շուտով եկավ մայրիկն ու գովեց փոքրիկին, որ նա այդքան քաջ ու ինքնուրույն է:

Հիմա արդեն մայրիկն ամեն օր կարող էր գնալ աշխատանքի և խանութ, քանի որ փոքրիկ Կենգուրուն արդեն չէր վախենում մնալ մենակ՝ առանց մայրիկի: Նա գիտեր, որ մայրիկը ցերեկը պետք է լինի աշխատավայրում, իսկ երեկոյան նա անպայման կվերադառնա տուն իր սիրելի փոքրիկի մոտ:

Աղբյուրը՝ «Հոգու լաբիրինթոս․ թերապևտիկ հեքիաթներ», Օ․ Վ․ Խուխլաևայի և Օ․ Ե․ Խուխլաևայի խմբագրությամբ, Մոսկվա, 2005թ․

Հարցեր քննարկման համար

Ինչի՞ց էր վախենում փոքրիկ Կենգուրուն:

Դու է՞լ էիր դրանից վախենում:

Ինչ՞ու հիմա փոքրիկ Կնեգուրուն չի վախենում մնալ մենակ՝ առանց մայրիկի:

Մանկական տագնապը զգացում է, որը երեխան կարող է ունենալ անհասկանալի, անորոշ, ինչպես նաև անհանգստություն առաջացնող իրավիճակներում: Երբ իրավիճակը երեխայի համար դառնում է հասկանալի և որոշակի, տագնապը մարում է: Սակայն, երբ երեխայի կյանքում տագնապաբեր իրավիճակները գերակշռում են, ապա հնարավոր է բարձր տագնապայնության և հետագայում տագնապային անձի ձևավորում։

Իհարկե, կարևոր ենք համարում նշել նաև, որ տագնապի չափավոր մակարդակը հանդիսանում է ակտիվ անձի բնական և պարտադիր առանձնահատկություն:

Իսկ հիմա եկե՛ք քննարկենք, թե այդ որ իրադրությունները կարող են տագնապաբեր լինել և առաջացնել բարձր տագնապայնություն երեխաների շրջանում։

▲ Հղիության ընթացում երեխային կորցնելու ծնողների տագնապը,
▲ Վաղ տարիքում երեխայի համար մայրիկի չափազանց անհանգստությունը, ինչը փոխանցվում է փոքրիկին,
▲ Հիվանդությունները և մայրիկից երկարատև բաժանումը,
▲ Գերխնամքը կամ թերխնամքը,
▲ Ընտանիքում կոնֆլիկտային հարաբերությունները,
▲ Ֆիզիկական և հոգեբանական ապահովությանը սպառնացող իրադարձությունները,
▲ Երեխայի նկատմամբ անհամապատասխան, ավելի հաճախ չափից մեծ պահանջները,
▲ Հակասական պահանջները երեխայի նկատմամբ /մամա-պապա-տատիկ-պապիկ և այլն/։ Երբ մայրիկի մոտ երեխայի համար այս կամ այն արարքը սահմանափակվում է, իսկ հայրիկի, կամ տատիկ-պապիկի մոտ երեխան տվյալ արարքի համար ստանում է այլ արձագանք, և հակառակը։ 
▲ Այլ մարդկանց հետ համեմատելու /քույր-եղբայր-ընկերներ/ ծնողների սովորությունը,
▲ Դաստիարակության մեջ հետևողականության պակասը կամ ավտորիտար դաստիրակության ոճը։ Ի՞նչ նկատի ունենք դաստիարակության մեջ հետևողականության պակաս ասելով․ մե՛կ երեխայի ոչ այնքան ցանկալի վարքը, կամակորությունները որոշակի ժամանակ տանելի են ծնողների կողմից, մե՛կ տվյալ վարքին ի պատասխան երեխան հանդիպում է բուռն զայրույթի և սահմանափակման։
▲ Ինչպես նաև ավելացնենք մի ակտուալ կետ, երբ երեխային շրջապատող մեծահասակներն անընդհատ անհանգիստ են, լարված, հուզականորեն հագեցած քննարկումներ են ունենում տարբեր թեմաների շուրջ։

Ո՞ր դրսևորումներերը կարող են հուշել, որ երեխայի մոտ առկա է բարձր տագնապայնություն

▲ Երեխայի բարձր շարժողականությունը, ինչպես օրինակ՝ ձեռքերի մեջ տարբեր իրեր պտտելը, սեղանին թմբկահարելը, հոնքերը պոկոտելը, մազերի հետ խաղալը և այլն,
▲ Կրկնվող գործողություններ կատարելը,
▲ Ինչ-որ բանի վրա կենտրոնանալու դժվարությունը,
▲ Քնի խանգարումները,
▲ Մկանային լարվածությունը, տիկերը դեմքի վրա կամ մարմնի այլ հատվածներում,
▲ Օնանիզմը /ձեռնաշարժություն/,
▲ Կակազությունը,
▲ Որոշակի երևույթներից կամ իրավիճակներից խուսափելը, քանի որ անվստահության զգացումը և երեխայի պատկերացումներն իր մասին կարող է խանգարել։

Ինչը՞ կարող է օգնել

▲ Դաստիարակության մեջ հետևողականություն պահպանելը,
▲ Ապահով և վստահելի փոխհարաբերություններ ստեղծելը,
▲ Ֆիզիկական շփման միջոցով սեր արտահայտելը,
▲ Սեփական օրինակով ամեն ինչում վստահ պահվածքը, օրինակ ծառայելը,
▲ Ինքնաարտահայտվելու հնարավորություն ստեղծելը՝ խաղալը, նկարելը, ծեփակերտելը,
▲ Օրվա ընթացքում որոշակի ժամանակ հատկացնելը, և երեխային՝ իրեն օգտակար, պիտանի զգալու հնարավորություն ստեղծելը,
▲ Երեխայի արարքներին հուզական արձագանքներ, գնահատականներ չտալը,
▲ Տարբեր աշխատանքներ անելիս՝ երեխայի ունեցած փոքր նվաճումները խրախուսելը։

Հեղինակ՝ հոգեբան մանկական Գոհար Բարխուդարյան։

«Տեսնել ուրիշի հոգին քո հոգու միջոցով հսկայական բան է, և հենց դրանում է Ապոլոնի` «Ճանաչիր ինքնդ քեզ» պատգամի նշանակությունը»: (Ցիցերոն)

«Այն ժամանակից, ինչ գոյություն ունեն մարդիկ, նրանք սովորում են միասին ապրել, և յուրաքանչյուրի մեջ դրված է նույն Ձայնը, որը նրանց սովորեցնում է այդ արվեստին, եթե իհարկե նրանք ունկնդիր են դրան»: (վերագրվում է Սոկրատեսին)

Ինչ պետք է իմանա մեզնից յուրաքանչյուրը*

 (Հատված Լև Տոլստոյի «Հույն ուսուցիչ Սոկրատես» գրքից)

«Մի անգամ մարդիկ հրապարակում սպասում էին Սոկրատեսին, որպեսզի հարցնեն նրան, թե ինչ սովորեցնեն իրենց զավակնենրին:

— Խորհուրդ տուր` ինչ սովորեցնենք մեր որդիներին, որպեսզի նրանք մեծանան ու մարդ դառնան: Ի՞նչ և ինչպե՞ս սովորեցնենք:

— Իսկ ի՞նչ եք դուք որոշել սովորեցնել նրանց, — հարցրեց Սոկրատեսը:

 — Ես մտածում եմ որդուս դարբնի մոտ ուսման տալ, — ասաց մեկը: — Ես էլ` քարտաշի մոտ, — ասաց մյուսը: — Ես էլ ամբողջ կյանքս հողագործությամբ եմ զբաղվել, ուզում եմ, որ տղաս էլ նույնն անի, — ասաց երրորդը: — Իսկ իմ որդին դեղագործ է ուզում դառնալ, ասաց չորորդը:

— Այդ ամենը շատ լավ է, — ասաց Սոկրատեսը, — ամեն մարդ պետք է աշխատի ի բարօրություն մյուսների, և մեկը մի բան անի, մյուսը մի բան: Այդպե՞ս չէ, — հարցրեց նա: — Եթե մեզ մոտ բոլոր արհեստների մարդիկ լինեն, ի՞նչ եք կարծում, կունենա՞նք այն ամենը, ինչ որ պետք է մեզ: Տաճար պետք լինի, կգնանք քարտաշի մոտ, նավ պետք լինի, կգնանք ատաղձագործի մոտ: Իսկ երբ պետք լինի տղամարդուն կնոջ հետ ապրել, որդուն` ժլատ հոր հետ, եղբորը` բարկացած եղբոր հետ, հարևանին` չար հարևանի, տանտիրոջը` մեծամիտ հյուրի հետ, մարդուն` օտար մարդու հետ, ու՞մ պիտի կանչենք:

— Դրան վարպետ չկա` այստեղ պետք է լինել արդար մարդ, — ասաց առաջինը: — Սա և՜ քարտաշը կարող է, և՜ ատաղձագործը, և՜ դեղագործը, — ասաց երկրորդը: — Դա յուրաքանչյուրը պիտի իմանա, — ասաց երրորդը: — Դուրս է գալիս, ըստ քեզ, — ասաց չորորդը — որ բացի իր գործից մարդը պիտի նաև հասկանա, թե ինչպե՞ս մարդուն այլ մարդկանց հետ ապրել:

— Այո, — ասաց Սոկրատեսը, — ստացվում է, որ կա ևս մի բան, որ մարդը պետք է իմանա բացի իր հիմանական գործից:

— Դա ով ինչպես կարողանում է, այնպես էլ անում է: — Դա չես սովորի, ինչպես արհեստներն ես սովորում: — Դա հնարավոր չէ սովորել: Եվ ինչպե՞ս սովորել, — պատասխանեցին Սոկրատեսին:

— Հետաքրքիր է, — ասաց Սոկրատեսը, — ստացվում է, որ ամենա կարևոր բանը հնարավոր չէ սովորել: Ապա ասա, դու ի՞նչը կուզեիր ավելին` կնոջդ հետ համերաշխ ապրել, թե՞ լավ կոշիկ ունենալ:

— Ես պատրաստ եմ ամբողջ կյանքս ոտաբոբիկ ման գալ, միայն թե կնոջս հետ համերաշխ ապրեմ:

— Իսկ ի՞նչն է ավելի վատ` հոր հետ խռովության մեջ լինելը, թե հարուստ զգեստ չունենալը:

— Հասկանալի բան է, որ ամեն տեսակի հագուստից էլ կհրաժարվես, միայն թե հորդ հետ խռովության մեջ չլինես:

— Իսկ ո՞ր հիվանդությունն է ավելի վատ` երբ տենդի մեջ ես, թե երբ քեզ չեն սիրում:

— Դրանից ավելի վատ բան չկա:

— Ապա ի՞նչ է դուրս գալիս, որ այն, ինչ բոլոր արհեստներից էլ կարևոր է` և՛ կոշկակարությունից, և՛ դերձակությունից, և՛ դեղագործությունից, սովորել հնարավո՞ր չէ:

— Հա, կարծես այստեղ մի բան այն չէ:

— Ես էլ եմ այդպես կարծում, — ասաց Սոկրատեսը: — Իսկ հիշու՞մ եք տաճարի պատին ինչ է գրված, — հարցրեց նա նրանց:

— Այնտեղ գրված է` «Ճանաչիր ինքդ քեզ»: Բայց դա ի՞նչ կապ ունի համերաշխ ապրելու հետ:

— Եթե մենք ճանաչենք ինքներս մեզ, կիմանաք, թե ինչպես ապրենք… — կիմանանք, թե ինչ է պետք մարդուն: Իսկ, երբ իմանանք, թե ինչ է պետք, կհասկանանք, թե ինչը պետք չէ: Իսկ պետք չէ անել այն ամենը, ինչ խանգարում է և վնասում է ուրիշներին»:

Այստեղ մենք կընդհատենք սույն տեքստի շարադրանքը և կփորձենք հասկանալ ինչն է խանգարում մարդկանց իրական շփմանը, և ինչպես է կապված այն ինքնաճանաչման հետ:

Բանն այն է, որ երբ մենք չենք ընդունում մեր որևէ հատկություն կամ հատկանիշ, մենք դա դուրս ենք մղում մեր գիտակցությունից և չենք նկատում մեր մեջ: Բացի այդ, մենք հեշտությամբ նկատում ենք դա ուրիշներին մեջ և երբեմն էլ սուր քննադատության ենք առնում այն մարդուն, ում մոտ նկատել ենք այն: Նման երևույթները տեղի են ունենում գիտակցության պաշտպանական մեխանիզմների գործունեության պատճառով, որոնք թույլ չեն տալիս անցանկալի տեղեկության մուտքը մեր գիտակցություն և դրանով աղճատում են իրականության պատկերը մեր ընկալման մեջ:

Օրինակ` եթե ինձ համար անընդունելի է մեծամիտ լինելը, ես ինձ չեմ համարի մեծամիտ, նույնիսկ եթե ակնհայտ քամահրանքով եմ վերաբերվում ուրիշներին: Դա նշանակում է, որ ես չեմ ճանաչում իմ այդ գիծը, և եթե ինչ-որ մեկն ինձ այդ մասին ասի, ես հնարավոր է վիրավորվեմ և չարությամբ լցվեմ նրա նկատմամբ: Ստացվում է, որ իմ չճանաչելը ինքս ինձ, կփչացնի իմ հարաբերությունը տվյալ մարդու հետ:

Կամ եթե ես չեմ կարողանում ուզածս բանն անել, կփորձեմ արդարացնել ինձ, մեղավորներ գտնել: Իհարկե մեղավորներ գտնելն ավելի հեշտ է, իսկ հասկանալ` ինչն է քո վարքում կամ քո համոզմունքերում քեզ խանգարում, հեշտ չէ: Հետևապես, դարձյալ, չիմացությունը, թե իմ որ համոզմունքներն են ինձ խանգարում տվյալ դեպքում, բերում է նրան, որ ես լարվածություն եմ մտցնում իմ հարաբերությունների մեջ ենթադրյալ մեղավորների հետ: Մինչդեռ, երբ ես գիտեմ իմ այդ համոզմունքների մասին, որոնք խանգարում են ինձ այս կամ այն հարցնում, ես կարող եմ դրանք վերանայել, և կարիք չի լինի մեղավորներ փնտրել:

Ահա այսպես, մեր ճանաչումն ինքներս մեզ` մեր պաշտպանական մեխանիզմների, մեր կոմպլեքսների և մեր խորքային համոզմունքների, անմիջականորեն ազդում է մեր հարաբերությունների և շփման որակի վրա:

Կարլ Ռոջերսը շփման հիմնական խոչընդոտը համարում էր մեր բնական հակումը գնահատել, դատել, հավանություն տալ կամ հավանություն չտալ ուրիշներին: ** (Օրինակ` նա հիմար, նա խելացի է)։

Գնահատականներ տալու մեր հակումը այնքան ավելի ուժեղ է, որքան ավելի խորը զգացմունքներ և հույզեր են ներգրավված:  Այդ իսկ պատճառով շատ հուզական զրույցի կամ վեճի ընթացքում կողմերի փոխհասկացումը նվազագույնն է: Հաճախ, երբ ականատես ենք լինում թեժ բանավեճի, որը մեզ հուզականորեն չի դիպչում, մտածում ենք`«բայց նրանք լրիվ տարբեր բաների մասին են խոսում»:  Եվ այդպես էլ կա:

Գնահատելու հակումը վերանում է, երբ լսում ենք` փորձելով հասկանալ դիմացինի տեսակետը և ապրումները, և այդ ժամանակ ծնվում է իրական շփումը:

Խուսափելու համար թյուրըմռնումից` Ռոջերսն առաջարկում էր կիրառել հետևյալ կանոնը. «Արտահայտել սեփական կարծիքը միայն այն բանից հետո, երբ դուք կլսեք զրուցակցին մինչև վերջ, կվերարտադրեք զրուցակցի գաղափարներն ու կհասկանաք դրա հետ կապված նրա ապրումները, բայց դա կանեք այնպես, որ վերջինս բավարարված լինի իր գաղափարների ձեր ձևակերպումից»: Այդ ժամանակ բանավեճը կդառնա պակաս հուզական, հակասությունները կհարթվեն, իսկ այն տարակարծությունները, որոնք կմնան, կդառնան ավելի ռացիոնալ և փոխադարձ ընդունելի:

Եվ այդ ժամանակ խաղաղ համակեցությունը կլինի ոչ միայն տեսական գաղափար, այլ կդառնա հասանելի նաև գործնականում:

Հեղինակ՝ Մարիա Բաբայան

* Лев Толстой. Греческий учитель Сократ

http://az.lib.ru/t/tolstoj_lew_nikolaewich/text_0480.shtml

** Карл Роджерс. Подход к нарушениям межличностного и межгрупового обшения.// О становлении личностью. https://www.klex.ru/2h0

Մայրությունը, որքան էլ որ հաճելի է և առաջացնում է բերկրանքի զգացում, նաև ծնում է բազմաթիվ տագնապներ, հատկապես մեր` կատարելապաշտական ժամանակներում: Ինչպե՞ս ճիշտ գրկել երեխային, որպեսզի նա իրեն զգա ապահով և միաժամանակ ազատ, ինչպե՞ս ճիշտ դաստիարակել երեխային, որպեսզի չճնշել նրա ինքնարտահայտումը, ո՞ր տարիքից է կարելի սովորեցնել օտար լեզուներ, որքա՞ն և ինչպիսի՞ տեղեկատվությունն է, որ կարելի է տրամադրել երեխային և ո՞րն է այն շեմը, որից հետո այն ունենում է վնասող ազդեցություն: Այս բոլոր հարցերի հիմքում ընկած է մեկը` ինչպե՞ս լինել օգտակար երեխայի համար: Այլ կերպ ասած` ինչպե՞ս լինել լավ մայրիկ:

Հոգեբանության մեջ կա «բավական լավ մայր» հասկացությունը, (նաև ասում են սովորական մայր), որը մտցրել է հայտնի մանկաբույժ և մանկական վերլուծաբան Վիննիքոթը: Այս հասկացությունն օգտակար է նրանով, որ թույլ է տալիս մայրիկներին հանգիստ վերաբերվել իրենց ոչ-կատարյալ լինելուն:

Աշխատելով բազմաթիվ երեխաների հետ, Վիննիքոթը հասկացավ, որ մայրը, երբ հանգիստ է և ուշադիր է երեխայի կարիքների նկատմաբ, բնազդաբար երեխային տալիս է այն, ինչ նրան պետք է: Իսկ բազմատեսակ կաննոները, թե որն է միակ ճիշտ ձևը այս կամ այն հարցնում, միայն շփոթեցնում և խուճապի են մատնում նրան, և վերջինս կամ մի կողմ է դնում այն, թե ինչ է ասում նրան իր ներքին ձայնը և վարվում է համապատասխան հստակ կաննոների (օրինակ`կերակրում է ըստ հստակ ժամանակացույցի), արդյունքում երեխայի իրական կարիքները կարող են մնալ չլսված և չբավարարված, կամ հետևում է բնության ձայնին (օրինակ` քնում է երեխայի հետ միասին), բայց միաժամանակ կարող է ունենալ մեղքի զգացում, որ սխալ է վարվում:

Վիննիքոթը խորհուրդ էր տալիս բուժ աշխատողներին վստահել մայրիկների ինտուիցիային և չծանրաբեռնել նրանց շատ կանոններով. հանգստացնել նրանց, երբ նրանք տագնապում են` արդյոք ճիշտ են վարվում, թե ոչ, քանի որ, լինելով հոգեպես խաղաղ վիճակում, նրանք ինտուիտիվ գիտեն` ինչ է պետք անել:

Անշուշտ կան որոշ պարզ բաներ, որոնք ընդհանուր են բոլոր մանկահասակ երեխաների համար, ինչպիսին է օրինակ այն, որ մինչև մեկ տարեկան երեխան ընկալում է իրեն որպես մեկ ամբողջություն մոր հետ, և մոր ներկայությունը նրան տալիս է հնարավորություն ձևավորելու իր Ես-ը: Հետևապես առաջինը, ինչ կարող է անել «բավական լավ մայրը» երեխայի համար, դա ֆիզիկապես ներկա լինելն է: Իհարկե կարող է այնպես պատահել, որ նա հիվանդանա և երկար ժամանակ չկարողանա երեխայի կողքին լինել, բայց այդ դեպքում մորը փոխարինում է հայրը, տատիկը կամ դայակը, և այդ դեպքում հաջորդ կետերը վերաբերվում են նրանց:

«Բավական լավ մայրը» կարողանում է հաղթահարել իր տագնապը և հանգստացնել երեխային: Օրինակ, եթե դուք կարողանում եք գոնե որոշ դեպքերում սարսափահար չնետվել երեխային փկելու, երբ նա ընկել է և կարողանում եք գոնե որոշ դեպքերում ասել` «ոչինչ, որ ընկար, քեզ հետ ամեն ինչ կարգին է», փոխարենը ասելու` «ես քեզ չէի ասում` մի վազի», ուրեմն դուք ինչ-որ չափով կարողանում եք հաղթահարել ձեր տագնապները: Եվ նույնիսկ, եթե դեռ չեք կարողանում, կարող եք սովորել:

«Բավական լավ մայրը» սխալվում է: Նա պետք է սխալվի: Մենք երբեմն կարող ենք չհասկանալ` ինչու է երեխան անհանգիստ, երբե՜մն մի քիչ տաք կարող է հագցրած լինենք նրան, երբե՜մն` մի քիչ թեթև: Մեծահասակների սխալներն անհրաժեշտ են երեխային` առերեսվելու համար իրականության հետ, առերեսվելու իր բարկության, տխրության, կարոտի հետ և հաղթահարելու դրանք:

Համաձայն հետազոտությունների, որքան «իդեալական» է մայրը, այնքան ավելի դժվար է երեխային ադապտացվել իրականությանը և ընդունել այն: Նամանավանդ, որ իդեալականության տակ քողարկված է նույն ինքը տագնապայնությունը:

Չորորդը` «բավական լավ մայրն» ունի իր սեփական կյանքը: Նա չի մոռանում իր կարիքների մասին և դրանց նույնպես տեղ է տալիս: Երբ մայրը կարողանում է չանտեսել իր մարմնական և հոգևոր կարիքները, դրանով նա օրինակ է ծառայում երեխաների համար:

Հինգերորդը` «Բավական լավ մայրը» հասկանում է իր զգացմունքները: Հասկանում է, որ նա հոգնած է, այլ ոչ թե ատում է, անհանգիստ է, այլ ոչ թե ջղայնացած: Իհարկե երբեմն կարող է շփոթել, այդպես պատահում է: Բայց հիմնականում կարողանում է տարբերակել դրանք և չի շրջվում տհաճ ապրումներից: Եվ երեխան սովորում է ընդունել իր իսկ բացասական հույզերը:

Կարևոր է հիշել, որ երեխային պետք է ոչ թե կատարյալ մայր, այլ մայր, ում կարելի է սիրել, իսկ երբեմն էլ ատել, ում վրա կարելի է հենվել և ով հավատում է երեխայի ուժերին:

Հեղինակ՝ Մարիա Բաբայան

«Ինչու՞ երեխային հեռու պահել բոլոր տեսակի էկրաններից». շատ հաճախ հանդիպող հարց է։

Թվային տեխնիկայից թույլատրվում է օգտվել 2տ ոչ շուտ, այն էլ 5֊10ր (խորհուրդ է տալիս Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպությունը՝ WHO)։

Թեպետ հոդվածում գրված է, որ հետո տարիքային շեմն իջեցրել են մինչև 1.6տ, բայց անգամ այդ դեպքում երեխային մենակ էկրանի մոտ թողնել չի կարելի։

0֊1 տարեկանում երեխան աշխարհն է ճանաչում շոշափելով, ծնողների հետ հուզական կոնտակտի միջոցով, զգալով, ամեն ինչը բերանը տանելով (երբ երեխան ինչ որ բան բերանն է տանում, դա չի նշանակում երեխան սոված է, այլ՝ այդ կերպ ճանաչում է աշխարհը)։

0֊3 տարեկան հասակում երեխայի առաջատար գործունեությունը հուզական կապն է, շարժումների, տեսածի, լսածի ընդօրինակումը։

Էկրանից լսած խոսքը «կենդանի» խոսք չէ, երկխոսություն չէ և չի կարող երեխայի համար հաղորդակցման միջոց հանդիսանալ։ Ավտոմատ արտասանվող բառեր, արտահայտություններ կարող է կրկնել, բայց դա խոսք համարել չի կարելի և երբեմն որպես հաղորդակցման միջոց հանդիսանալ չի կարող։

Երեխաները, հատկապես ուշադիր նայում են գովազդները, գիտե՞ք ինչու։ Որովհետև գովազդում և շատ մուլտֆիլմերում վայրկյանում 24 կադր է, որը կլանում է երեխայի ուշադրությունը (ավելի մանրամասն իմանալու համար փնտրեք 24 fps):

Երբ փոքր տարիքից երեխան հեռուստացույց, պլանշետ և այլ թվային տեխնիկայից է օգտվում, նա իմաստը չի ընկալում ամբողջությամբ, այլ նրան գրավում են գույները և կադրերի արագ սահքը, ինչը հանգեցնում է նրան, որ հետագայում երեխան չի խաղում խաղալիքներով, անգամ գունավոր խաղալիքներով ու գրքերով, քանի որ երեխան սովոր է, որ այդ գունավոր առարկաները պետք է շարժվեն, թռչկոտեն և այլն։ Իսկ ինչպես գիտենք, խաղը երեխայի զարգացման ամենալավ միջոցն է, որն անփոխարինելի է ցանկացած այլ գործունեության հետ։

Ինչի՞ կհանգեցնի երկարատև թիվի նայելը՝ խոսքի զարգացման հապաղում, մտածողության, ուշադրության, հիշողության, տրամաբանության, ընկալման թերզարգացում։ Երեխայի մտածողությունը դառնում է մակերեսային, երեխան չի տրամաբանում, եզրահանգում չի անում, ամեն ինչ մուլտում մատուցվում է պատրաստի և կարիք չկա «ուղեղն» աշխատեցնել։ Երեխան կարող է ունենալ նաև վարքի խանգարում, ընդհուպ մինչև գերակտիվություն, որը հետագայում թույլ չի տալիս սովորել դպրոցում, որևէ աշխատանքի վրա երկարատև կենտրոնանալ և այլն։

Գիտե՞ք, այժմ որոշ երկրներում (օրինակ Ռումինիայում) կիրառության մեջ է դրվում թվային տեխնիկայից առաջացած աուտիզմ տերմինը (վիրտուալ աուտիզմ), որի առաջացման միակ պատճառը թվային տեխնիկայից շատ օգտվելն է։

Դադարեցրե՛ք և վերջ, հատկապես փոքր տարիքում։ Եթե չեք հասցնում խաղալ, ոչինչ, Դուք էլ մարդ եք և հոգնում եք։ 
Զբոսանքի գնացեք միասին, թող գործերը սպասեն։ Շատ կարևոր է երեխայի և ծնողների (հատկապես մայրիկի) հոգեկան առողջությունը։

ԼՐԱՑՈՒՄ. երբ երեխան ուտում է միայն թիվի նայելով, երեխայի գլխուղեղը չի ընկալում, որ ինչ-որ բան է ուտում, քանի որ գլխուղեղը զբաղված է այլ բանով։ Իսկ ի՞նչն է կարևոր էստեղ։ Երբ երեխան նայում է սննդին, պատրաստվում ուտելուն, գլխուղեղը համապատասխան հրահանգ է ուղարկում ստամոքսին, որ ստամոքսահյութ արտադրի, շուտով սնունդ է հայտնվելու այնտեղ և պետք է մարսել։ Նաև, երեխան չի զգում սովի ու քաղցի տարբերությունը, և ստացվում է Դուք ունեք չուտող երեխա և դեռ տարիներ շարունակ պիտի տանջվեք, որ ուտել սովորի ինքնուրույն։

Երեխայի սննդակարգում հնարավորինս շուտ անցում կատարեք տրորած (ոչ միասեռ, բլենդերով մանրացրած), ապա կտորներով և ամբողջահատիկ սննդին։ 
Ինչու՞։ Որովհետև, երբ երեխան սկսում է ծամել, զարգանում են բերանի ծամող մկանները։ Իսկ խոսքը զարգանում է արտաբերական մկանների (գրեթե նույնն է, ինչ ծամող մկանները) լավ զարգացած ֆոնին։

Հղումներ․
1․ https://www.sheknows.com/parenting/articles/1136695/how-bad-is-tv-before-age-2/
2․ https://primelestiri.md/psihologii-atentioneaza-parintii-tot-mai-multi-copii-sufera-de-autism-virtual—67852.html

Հեղինակ՝ Մարիամ Պետրոսյան

Փետրվարի 15-ը համարվում է քաղցկեղով հիվանդ երեխաների միջազգային օրը։ Այս օրն առիթ է ևս մեկ անգամ հանրության ուշադրությունը հրավիրել քաղցկեղով հիվանդ երեխաների կարիքների վրա և ևս մեկ անգամ շեշտադրելու, որ քաղցկեղը դատավճիռ չէ։ Այն հնարավոր է կանխել և բուժել համապատասխան իրազեկվածության և միջամտությունների դեպքում։ 

Հիվանդության վաղ ախտորոշումը հնարավոր է դարձնում կյանքեր փրելը։ 

Հետևաբար առանձնացրել ենք որոշակի նշաններ, որոնց մասին իրազեկ լինելը կօգնի հիվանդության վաղ բացահայտմանը․
— Հաճախակի գլխացավեր, որոնք ուղեկցվում են առավոտյան սրտխառնոցներով,
— Շարունակական և չհիմնավորված քաշի կորուստ,
— Հաճախ կրկնվող ինֆեկցիոն հիվանդություններ,
— Ոսկրերում, հոդերի, մեջքի կամ ոտքերի հատվածներում մշտական ցավեր, այտուցվածություն,
— Երեխայի ակնագնդերի հետևի մասերում սպիտակ գծերի առաջացում,
— Հաճախակի փսխումներ կամ սրտխառնոցներ առանց փսխման,
— Մշտական հոգնածություն կամ մաշկի նկատելի գունատություն,
— Առանց որևիցե պատճառի ժամանակավոր կամ մշտական ջերմության բարձրացում,
— Լիմֆատիկ գեղձերի մեծացումներ վզի, փորի, կրծքի, նստատեղի հատվածներում,
— Մաշկի վրա կապտուկների, ցանի կամ արյան կուտակումների առաջացում,
— Հանկարծակի նկատելի և պահպանվող փոփոխություններ երեխաների ֆիզիկական վիճակի մեջ։

Իհարկե, սա չի նշանակում, որ ցանկացած նշանի առկայության դեպքում արժե անհանգստանալ։ Սակայն, եթե առկա են մի քանի նշաններ համատեղ, ապա ցանկալի է դիմել մանկաբույժի և հանձնել արյան հետազոտություն։

Երբ իրազեկված ենք, նաև պաշտպանված ենք ու հանգիստ։

Դեռ ոչ շատ վաղ անցյալում քաղցկեղը մի հիվանդություն էր, որ գրեթե միշտ ավարտվում էր մարդու մահով: Հիմա, թեև պատկերն այլ է, և մարդիկ շատ դեպքերում բարեհաջող հաղթահարում են այն, այնուամենայնիվ այս հիվանդության մասին լուրն առաջացնում է բուռն ապրումներ թե՛ տվյալ մարդու, թե՛ նրա մերձավորների մոտ:

Առաջին արձագանքը, որ սովորաբար մարդիկ ունենում են, շոկն է: Այն կարող է արտահայտվել լացով, ինքնամեղադրանքով («Ինչու՞ այսքան հետաձգեցի բժշկի դիմելը, ինչու՞ շուտ չդիմեցի»), նույնիսկ այն դեպքերում, երբ իրականում հիվանդությունը դեռ վաղ փուլում է, և մարդու կյանքին վտանգ չի սպառնում:

Հետո գալիս է ժխտման փուլը, երբ մարդիկ հավատում են, որ իրենց հետ ամեն ինչ կարգին է, և ոչ մի բուժում պետք չի: Նրանք կարող են այցելել տարբեր բժիշկների, մի քանի անգամ անցնել նույն հետազոտությունը տարբեր բուժ հաստատություններում, չհավատալ հետազոտության արդյունքներին, զբաղվել ինքնաբուժմամբ և այլն:

Հաջորդը բարկության փուլն է: Երբ մարդն այլևս չի կարողանում ժխտել հիվանդության փաստը, նա իր բարկությունն ուղղում է շրջապատի վրա. սա փորձ է պաշտվանվել ինքնամեղադրանքից:

Բարկությանը հաջորդում է, այսպես կոչված, գործարքի փուլը: Հիվանդները փորձում են «գործարք» կապել ճակատագրի հետ. սկում են որոշակի վարք դրևորել, օրինակ՝ կարող է զբաղվեն բարեգործությամբ, որպեսզի ճակատագիրն իրենց նկատմամբ բարեգութ գտնվի: Դրանով նրանք փորձում են հետաձգել հնարավոր բացասական հանգուցալուծումը:

Չորրորդը դեպրեսիայի փուլն է. Մարդիկ հուսահատվում են, դառնում են անտարբեր ամեն ինչի նկատմամբ, լռակյաց, ունենում են ափսոսանք անցյալի վերաբերյալ:

Եվ վերջում ընդունման փուլն է: Մարդը հաշտվում է ճակատագրի հետ: Սկում է հանգիստ վերաբերվել իր հիվանդությանը, ապրել տվյալ պահով, ապրել լեցուն և բովանդակ: Ժամանակը, կարծես, դանդաղում է նրա համար: Նա կարող է սկսել զբաղվել մի գործով, որն իրեն իրոք բավականություն է պատճառում և որը նա շարունակ հետաձգում էր նախկինում՝ զբաղված լինելու պատճառով:

Այս փուլերի հաջորդականությունն, իհարկե, պայմանական է, և միշտ չէ, որ մարդն անցնում է բոլոր փուլերով: Օրինակ՝ հնարավոր է շոկից հետո, ընկնել դեպրեսիվ վիճակի մեջ, հետո ունենալ բարկության շրջան և այլն:

Հաճախ հիվանդի բարեկամները մտածում են, որ խոսելով նրա հետ հիվանդության մասին ավելորդ անգամ ցավ կպատճառեն նրան և ամեն կերպ խուսափում են այդ թեմայից: Սակայն հիվանդի անհագստությունները խորանում են, եթե նա չի գտնում զրուցակից և չի կարողանում արտահայտել իր ապրումները: Հետազոտությունները ցույց են տվել, որ վախն ուժեղանում է, երբ մարդը հնարավորություն չունի դրա մասին խոսել: Ընդհանրապես, երբ մարդուն ինչ-որ բան շատ անհանգստացնում է, նա ի վիճակի չի այլ բանի մասին խոսել կամ անում է դա ի հեճուկս իր ցանկության:

Ոչ բոլոր մարդիկ են սովոր խոսել իրենց ապրումներից. սովորաբար նրանք խոսում են գործերից, առօրյայից, բայց ոչ ապրումներից: Հետևապես, հիվանդը հնարավոր է և դժվարանա կիսել իր անհագստությունները՝ մասամբ այն պատճառով, որ չի ուզում ավելորդ անգամ ծանրաբեռնել ձեզ, մասամբ էլ այն պատճառով, որ վստահ չէ, որ իրեն կլսեն և կհասկանան, քանի որ մարդիկ հաճախ շտապում են խորհուրդներ տալ, երբ մեկը պատմում է իր դժվարությունների մասին: Հետևապես, առաջին բանն այն կլինի, որ մշակեք ձեր մեջ կարողություն լսել՝ լսել ուշադիր, առանց ընդհատելու, առանց մեկնաբանելու, առանց խորհուրդներ տալու (ինչպես օրինակ՝ «դու չպետք է հուսահատվես»): Դուք կարող եք օգնել հիվանդին ուղղակի լսելով նրան:

Շատերը ամաչում են իրենց ապրումները ցույց տալ, քանի որ ունեն կարծրատիպեր, որ դա թուլության նշան է: Օգնեք ձեր ընկերոջը, հարազատին հաղթահարել դրանք: Նախ՝ ստեղծեք ջերմ, գողտրիկ մթնոլորտ, նստեք հիվանդից հարմարավետ հեռավորության վրա (սովորաբար դա մոտավորապես կես մետրն է, սակայն կարևոր է նաև, թե դուք որքան մտերիմ եք հիվանդի հետ. եթե ընտանիքի անդամն եք՝ կին, ամուսին, քույր, եղբայր, զավակ կամ ծնող, այդ հեռավորությունը կարող է ավելի քիչ լինել): Եթե շատ մոտ նստեք, դա հնարավոր է կաշկանդի նրան: Եթե շատ հեռու նստեք, մտերմիկ զրույցի մթնոլորտ չի ստեղծվի: Համոզվելու համար, որ հեռավորությունը հարմար է նրա համար, հարցրեք նրան այդ մասին:

Եթե չգիտեք՝ ինչ ասել, պարզապես եղեք նրա կողքին, գրկեք նրան: Կարող եք ասել. «Չգիտեմ նույնիսկ ինչ ասել» կամ «Ես ինքս շատ հուզված եմ, և ինձ դժվար է ինչ-որ բան ասել»: Եթե հուզված եք, արտահայտեք ձեր հուզմունքը առանց ձևացնելու, թե դուք լավատես եք, իսկ այդ հիվանդություն էլ՝ մի թեթև «մրսածություն» է: Արտահայտելով ձեր անհանգստությունը՝ դուք չեք ծանրացնի հիվանդի վիճակը, հակառակը՝ կտաք նրան հնարավորություն խոսել իր անհանգստություններից: Եվ, երբ հիվանդը խոսում է իր անհանգստությունների մասին կամ հուզվում է, պարզապես լսեք նրան առանց ընդհատելու, առանց մեկնաբանություններ անելու (ինչպես օրինակ՝ «լաց մի եղիր, կբուժվես, ամեն ինչ լավ կլինի»): Նույնիսկ եթե հիվանդի վիճակը ծանր չէ, բայց նա միևնույնն է անհագստանում է սպասվող վիրահատությունից առաջ, դա բնական է: Ասելով ՝ «անհանգստանալու բան չկա», դուք թույլ չեք տալիս նրան արտահայտվել. անտեսում եք նրա ապրումները, անհանգստանալու նրա իրավունքը:

Խոսելիս նայեք նրան, հատկապես, երբ նա ինչ-որ բան է ասում. աչքերի կոնտակտը շատ կարևոր է: Ընդունեք, որ հաճախ ասելու բան ընդհանրապես չկա և այդ ժամանակ պետք չէ ամեն կերպ փորձել «պահպանել խոսակցությունը»: Բավական կլինի միայն լինել հիվանդի կողքին, բռնել նրա ձեռքը: Եթե հիվանդը պատմում է իր ապրումների մասին, պարզապես լսեք նրան: Շատ հարցեր տալը կարող է ստեղծել հարցաթուղթ լրացնելու տպավորություն և զրույցին հաղորդել ձևական բնույթ:   

Կարող եք նրան հարցնել՝ ինչպես է զգում, ինչի կարիք ունի: Հնարավոր է նա ուզում է այլ բաների մասին խոսել՝ ցրվել: Դրանով նա պաշտպանում է իրեն ուժեղ, անկառավարելի հույզերից: Հարգեք նրա այդ ցանկությունը: Մի փոխեք խոսակցության թեման: Հնարավոր է նա հոգնած լինի և ուզենա հանգստանալ: Այդ դեպքում ձեր աջակցությունը կլինի ստեղծել դրա համար բարենպաստ պայմաններ՝ ապահովել լռություն և անդորր:

Մի մոռացեք, որ ձեր մտերիմին կարող է պետք լինել ձեր օգնությունը կենցաղավարման մեջ: Կարևորը՝ արեք նրան համար այն, ինչ ուզում եք և կարող եք անել և կիսեք այդ պատասխանատվությունը ուրիշներին հետ՝ առանց ձեր ուսերին վերցնելու ամենը:

Հեղինակ՝ հոգեբան Մարիա Բաբայան։

Արդի ժամանակներում, երբ մարդն իր առջև ունի պլանավորված օր ու գրեթե օրվա մեծ մասն անց է կացնում տեխնիկական սարքերի առջև, ապա նրա կյանքում նվազում է կապը կենդանի բնության և մարդկանց հետ։ Մինչդեռ այդ կապը երևի թե ամենակարևորն է բնության, մարդկային փոխհարաբերությունների ներդաշնակության համար։

Ամենքը զբաղված են իրենց հոգսերով, բայց նաև ամենքից յուրաքանչուրը ժամանակ առ ժամանակ ունենում է ցանկություն, որ իրեն շրջապատող մարդիկ մտնեն իր դրության մեջ, հասկանան իրեն։ Հոգեբանության մեջ այս երևույթն անվանում են էմպաթիա կամ ապրումակցում․մարդու կողմից այլ մարդու ներաշխարհի և հուզական վիճակի հասկացումն է։ Իսկ եթե փորձենք բառացի թարգմանել էմպաթիան, ապա կստացվի դիմացինի ցավը կիսել։ Այս իմաստով կարելի է ասել, որ եթե մարդը կիսում է այլ մարդու ցավն, ապա նա չի էլ ցավեցնի։ Եվ ապրումակցման ամենախորը հիմքերում կարելի է գտնել  այլ մարդու և ոչ միայն մարդու նկատմամբ «չարը չանելու», չիրագործելու, չցավեցնելու գաղափարը։

Ապրումակցումը կարծես կամուրջ է հանդիսանում մարդկանց ներաշխարհների միջև, որի օգնությամբ էլ մարդիկ փոխազդում, փոխներգործում են։ Թե որքա՞ն արդյունավետ կընթանա զրույցը կամ բանակցությունը անմիջական կապ ունի, թե որքա՞ն է զարգացած ապրումակցման կարողությունը զրուցակիցների կամ բանակցողների մոտ։

Ապրումակցելու կարողությունը զարգանում է մարդու անհատական զարգացմանը զուգընթաց։ Չնայած կան մարդիկ, ովքեր կարծես ի բնե ունեն ապրումակցելու զարգացած կարողություններ։

 Ի՞նչը կարող է օգնել ապրումակցման կարողությունների աճին․

▲ Այլ մարդուն ապրումակցելու համար առաջին հերթին կարևոր է այն փաստի ընդունումը, որ յուրաքանրյուր մարդ ապրում է իր հոգեկան, սուբյեկտիվ իրականությամբ։

▲ Մարդուն հասկանալու մեր անկեղծ ցանկությունը։

▲ Այն իրողության ընդունումը, որ միգուցե մենք չենք կարող օգնել մարդուն, բայց գոնե հասկանալ և չվնասել կարող ենք։

▲ Տարբեր վայրերում մարդկանց, նրանց հույզերին, տրամադրությանը ուշադիր լինելու և հասկանալու մեր փորձերը, որոնք հետագայում զարգանալու միտում ունեն։

▲ Այլ աշխարհընկալում, արժեհամակարգ ունեցող մարդկանց հետ շփվելու մեր ցանկությունն ու փորձերը։

▲ Մարդկանց ակտիվ լսելը, նրանց ժեստերը, հույզերը փորձարկելն ու հասկանալը։

▲ Արվեստի տարբեր ստեղծագործությունների հետ առնչվելն ու ցանկությունը հասկանալու, օրինակ՝ ֆիլմի կերպարների զգացողություններն ու ապրումները, գույների, ձևերի օգնությամբ՝ նկարչի փոխանցած տրամադրությունը և այլն։

Բոլոր մարդիկ ունեն ապրումակցման կարողությունների զարգացման անհրաժեշտություն, և միգուցե հենց այն կարող է փրկել մարդկությանը պատերազմներից կամ դրանց հետևանքով առաջացած հոգեբանական դրսևորումներից։

Հեղինակ՝ հոգեբան Գոհար Բարխուդարյան։

1. Օգնիր ինքդ քեզ՝ օգնելով ուրիշներին:
Կարիքի ժամանակ ուրիշներին օգնություն ցուցաբերելը, օրինակ՝ կամավորական աշխատանք կատարելը, համայնքների կազմակերպումը, պահեստային կամ պատերազմի առաջնագծում պայքարող զինվորների ընտանիքիներին այս կամ այն կերպ սատարելը կարող է ուժ տալ նաև ձեզ:

2. Պահպանիր առօրյա ռեժիմը:

Շարունակեք կատարել ձեր առօրյա գործերը, հանձնարարությունները, կենցաղային աշխատանքները կամ պարզապես ժամանակ հատկացրեք սիրած զբաղմունքներին: Դա ինչ-որ չափով կայունության զգացում կհաղորդի ձեզ այն ժամանակ, երբ շուրջբոլորը քաոսային իրավիճակ է:

Հ.Գ. Առօրյա ռեժիմին նման հավատարմությունը կարող է շատ սփոփիչ ու մխիթարական լինել նաև ձեր երեխաների համար:

3. Ինքդ քեզ նորությունների դադարի ժամանակ տուր:

Սահմանափակեք այն ժամանակը, երբ դուք և ձեր ընտանիքները դիտում եք պատերազմին առնչվող հաղորդումներ կամ կարդում դրա վերաբերյալ հոդվածներ:

Թեև՝ բնական ու ճիշտ է նորություններ փնտրելն ու գործողությունների զարգացմանը հետևելը, սակայն չափից շատ տեղեկատվությունը ձեզ ավելի կշփոթեցնի ու կխանգարի:

Սահմանափակեք լուրերին տրամադրվող ժամանակն ու փորձեք քիչ ծանրաբեռնել ձեզ անմիջապես քնելուց առաջ:

Ոչ մի դավաճանական բան չկա նրա մեջ, որ ինքներդ ձեզ թույլ տաք երբեմն շեղվել և կենտրոնանալ պատերազմին չառնչվող թեմաների վրա:

4. Փորձիր հեռատես լինել:
Նույնիսկ շատ ցավալի դեպքերի ժամանակ, փորձեք հեռատես լինել և սթրեսային իրավիճակն ավելի լայն կոնտեքստում դիտարկել: Հիշեք, որ պատերազմները վերջանում են և հանգամանքները կարող են դեպի լավը փոխվել: Նախորդ սերունդները ևս առերեսվել են պատերազմների հետ, սակայն ի վերջո առաջ են շարժվել և ծաղկել: Օգտագործեք վերջիններիս օրինակները՝ ոգեշնչելու համար ինքներդ ձեզ: