Category: Դեռահասներ

Դեռահասների շրջանում հաճախ է պատահում, որ սերը գոյություն է ունենում միայն սիրողի գիտակցության մեջ` չդրսևորվելով սիրեցյալի հետ իրական շփման ընթացքում: Հաճախ էլ այդ շփումը սկզբունքորեն բացակայում է: Այսպիսի շատ օրինակների հանդիպում ենք նաև գրականության մեջ: Հիշենք պուշկինյան Տատյանա Լարինային, ով այն աստիճան էր սիրահարվել Եվգենի Օնեգինին, որ  նրան հանդիպելիս ընդհանրապես չէր կարողանում շփվել:

Գոյություն ունի «երևակայության հուզական իրականության օրենք» ասվածը. եթե մարդ մանրուք առ մանրուք որևէ բան է պատկերացնում, ապա նա գրեթե նույն զգացումներն է ունենում, ինչ կունենար իրականում: Այս օրենքը լիովին դրսևորվում է այն դեպքերում, երբ սերը զարգանում է առանց այն մարդու հետ շփվելու, ում ուղղված է (այսինքն այդ շփումը գոյություն ունի միայն երևակայության մեջ): Իրական հարաբերություններ չկան, սակայն մենք այնպես ենք մտահոգվում, կարծես կան և շատ լուրջ են: Այդպիսի, ընդհանուր առմամբ ի սկզբանե հորինված հարաբերությունների «խզումը» (օրինակ` երբ այլևս չեն երկրպագում երիտասարդ կուռքին, ով ստորագրություն չի տվել), նույնչափ ցավագին է լինում, որքան տարիների համատեղ կյանքից հետո բաժանումը: Շրջապատի մարդիկ հաճախ չեն հասկանում դեռահասի տառապանքները, բայց նրա համար դրանք բացարձակապես իրական են, և չհասկացվածությունը միայն ծանրացնում է ապրումները:

Որքան իդեալիստորեն և ռոմանտիկորեն են դեռահասները վերաբերվում սիրուն, այնքան հաճախ են խնդիրներ ունենում հակառակ սեռի հետ իրական փոխհարաբերություններում: Իրականությանը բախվելով նրանց երազանքներն ու սպասելիքներն արագ հօդս են ցնդում: Դա նախ հարաբերությունների նկատմամբ  դրված բարձր և անիրատեսական պահանջներից է և հետո էլ նրանից, որ սիրում ենք ոչ թե տվյալ մարդուն, այլ  հորինված ու իդեալականացված կերպարին:

Աղբյուրը՝ Грецов А. Г., Попова Е. Г.  — Беседы с подростками о них самих

Արտասահմանյան գրականության մեջ առանձնացնում են դեռահասների ինքնասպանության հետևյալ պատճառները՝

Ա) Կորուստները

Ռոմանտիկ հարաբերությունների կորուստ

Դեռահասի համար նման հարաբերությունների կորուստը հիմնականում հոգեկան ցնցում է։ Նրա աշխարհը փլվում է։ Հաճախ ինքնավստահ արտաքինի հետևում թաքնվում է զգայուն և շուտ վիրավորվող երիտասարդ, իսկ մեծամտության հետևում՝ զգայուն ու շուտ վիրավորվող աղջնակ։ ՙԺամանակը բուժում է՚ կամ ՙկան և ուրիշները՚ այս տիպի ծամծմված արտահայտությունները շատ վիրավորական են երիտասարդի համար և հանգեցնում են նրան, որ երիտասարդը չի ընդունում իրականությունը։

Սիրելի մարդու մահը

Սիրելի մարդու մահվան հետ կապված տառապանքները կարող են այնքան ուժեղ լինել, որ երիտասարդին համակի նրա հետ մահով միանալու ցանկությունը։ Հաճախ է լինում այնպես, որ երբ ընտանիքը վերապրում է հարազատի մահը, այդ ընթացքում դեռահասն իր խնդիրներով մղվում է հետին պլան։ Շատ մեծահասակներ գտնում են, որ երիտասարդն ընդունակ չէ հարազատի մահը վերապրել այնքան խորը, ինչպես իրենք։

Ընտանի կենդանու մահը։ 

Քիչ չէ պատահում, որ դեռահասը միայն տնային կենդանուն կարող է ամեն ինչը ՙպատմելՙ։ Նրանք և ՙլսումՙ են, և ՙսիրումՙ են, և երբեք չեն ՙդատիՙ։ Իսկ եթե հանկարծ այդ կենդանին մեռնի՞։

Աշխատանքի կորուստը

Շատ դեռահասների համար աշխատանքը նշանակում է հասունություն և անկախություն։

«Դեմքը» կորցնելը

Նայեք այն տղայի դեմքին, ով հասարակայնորեն հայտարարել է, թե մտադիր է դառնալ ֆուտբոլային թիմի կապիտան և չի հաջողել։ Նայեք այն աղջնակին, ով երազել է դառնալ միջոցառման թագուհին, բայց մերժվել է և այլն։

Ծնողների ամուսնալուծությունը

Ծնողներից մեկի կորուստը նրանց ամուսնալուծության հետևանքով շատ ավելի է վիրավորում անչափահասին, քան ընդունված է համարել։ Շատ դեռահասներ իրենց մեղավորությունն ու պատասխանատվությունն են զգում ընտանիքի փլուզման համար։ Հնարավոր ամուսնալուծության հետ կապված հորինված կամ իրական վախը նույնպես առաջ է բերում անտանելի հոգեկան տառապանքներ։

Բ) Ճնշումներ

Ճնշում դպրոցում

Այս տիպի ճնշումների շարքին են դասվում, օրինակ, բարձր գնահատականների ձգտումը, միաժամանակ մի քանի կարևոր հանձնարարություն կատարելը, հասարակական կյանքում գերակտիվ մասնակցությունը, դպրոցի մարզական կյանքին մասնակցելու պահանջները, ջանասիրությունը։

Ճնշումներ հասակակիցների կողմից

Դրանք կարող են լինել, օրինակ, հասակակիցների շրջանում ընդունված լինելու ձգտումը, խմբի բարքերը, հագնվածքի նմանությունները, թմրանյութերը, խմիչքը, սեռական հարաբերությունները, երաժշտական նախընտրությունները։

Ճնշումներ ծնողների կողմից

Ծնողները կարող են ճնշել հաջողության, փողի, կրթարանի (կամ այլ ուսումնական հաստատության) ընտրությանը, լավ ընկերներ ու արժանի կրթություն ձեռք բերելու հարցում։ Դեռահասին կարող են ընկճել նաև ծնողների՝ հսկելու անհրաժեշտության և իր՝ անկախ լինելու ցանկության հակասությունները, ծնորղների միջև անհամաձայնությունները, աշխատանքի տեղավորվելու խնդիրը, հագուստը, երաժշտությունը, նույնիսկ ծնողները՝ իրենց երեխաների հետ «ընկերներ» լինելու ձգտումները, նրանց՝ ավելի շատ քարոզներով, քան սեփական օրինակով որևէ բան սովորեցնելը և այլն։

Գ) Ցածր ինքնագնահատականը

Արտաքնապես գրավիչ չլինելը

Ուշադրություն դարձրեք այն պատանուն, ով վստահ է, որ մարմնական կառուցվածքով ինքը ոչ մի հասակակցի հետ համեմատվել չի կարողկամ այն աղջնակին, ով իրեն համարում է տգեղ, անբարետես, խղճուկ։

Երկրորդ կարգի մարդ լինելը

Նայեք երիտասարդին կամ աղջնակին, ովքեր միշտ կողքի են մնում, անտեսվում են, երբ հերթը հասնում է ժամադրվելուն կամ ինչ-որ հարցում ընտրվելուն։

Սեռական հարաբերությունների մասին պատկերացումները

Չի կարելի անտարբեր մնալ այն դեռահասի հոգեկան տանջանքնրին ու ապրումներին, ով տատանվում է սեռական հարաբերությունների մասին երկու պատկերացումների արանքում և չի համարձակվում որևէ մեկի հետ կիսվել այդ հարցում՝ վախենալով ծիծաղելի երևալուց։ Չի կարելի հաշվի չնստել երիտասարդի զգացմունքների հետ, ում՝ հոմոսեքսուալ լինելու վախն արդյունք է սեռական հարաբերությունների մասին հիմնարար գիտելիքների պակասի։

Հագուստը

ԶԼՄ-ների և անչափահասների շրջանում հագուկապի ընդունված յուրատեսակության ազդեցության տակ դեռահասը գնահատում է այն հագուստի առավելություններն ու թերությունները, որն ինքը ստիպված է հագնել։

Ֆիզիկական անկարողությունը

Պատահում է, որ դեռահասը դժվարությամբ է գլուխ հանում ոչ միայն ֆիզիկական խնդիրներից, այլ նաև շրջապատի ոչ բարյացակամ նկատողություններից ու հայացքներից։

Անհաջողություններն ուսման մեջ

Հաճախ մեծ եղբոր կամ քրոջ ՙհանճարեղությունը՚ պատճառ է դառնում, որ ծնողներն ու շրջապատը մշտապես հիշատակեն դեռահասի հետ համեմատական, բայց ոչ նրա օգտին արված տարբերությունները (իհարկե, սա կարող է վերաբերել և հասակակիցներին ու համադասարանցիներին)։

— Նորից սիրահարվեք նրա մորը/հորը։
— Եթե սիրել այլևս չի ստացվում, քանի ուշ չէ, հեռացեք, որ շարունակեք սիրել կյանքը։ 
— Եթե հեռանալ չի ստացվում, աշխատեք ընկեր լինել, հերիք է մեղարդեք, վերջ, ավարտվել է, ընդունեք։
— Մի խնայեք առողջության վրա ծախսվող գումարն ու ժամանակը։ 
— Սիրեք ժամանցն ու լավ ֆիլմերը։
— Ունեցեք ընտանիքից դուրս որևէ տարվածություն, աշխատանք, հոբբի։ 
— Կիսվեք կարդացած գրքերով, մի դաստիարակեք, կիսվեք։
— Պատմեք ձեր մանության ու ձեր դժվարությունների մասին, աշխարհում որևէ բան այդքան չի հարստացնում մեզ, որքան անկեղծությունը։ 
— Մեղքի զգացումով մի ծանրացրեք ձեր հոգին, երեխաները ներողամիտ են։ 
— Մի արեք զոհաբերություններ, սիրեք ինքներդ ձեզ։
— Ամեն առավոտ համեղ նախաճաշ պատրաստեք նաև ձեզ համար։
— Արձակուրդներից մեկը պլանավորեք առանց երեխաների, նրանք արժանի են ազատության))) 
— Սիրեք ձեր ծնողներին, և հոգատար եղեք նրանց նկատմամբ, ներեք, մոռացեք, ժպտացեք։ 
— Մի աշխատեք լինել անթերի, դա ոչինչ չի սովորեցնում։
— Զրուցեք, լսեք, ունկնդրեք, դիտեք ակտիվ դաստիարակելու փոխարեն։
— Եթե երեխան վշտացրել է ձեզ, վիրավորել, ցավ պատճառել, մի վախեցեք ասել դրա մասին, ցույց տալ ձեր իրական զգացմունքները։
— Դադարեք մրցել առհասարակ և ցույց տվեք երեխային անշտապ ապրելու արվեստը, չկա ստարտ և չկա ֆինիշ, որին պետք է ավելի շուտ հասնել։

Հեղինակ՝ Անուշ Ալեքսանյան

1. Ինչու՞ ենք վախենում սեռական դաստիարակությունից:

Ոչ ոք չի ուզում խոսել իր երեխայի հետ սեռականության և սեռական հարաբերությունների մասին: Ոչ ոք իրեն հարմարավետ չի զգում այս թեմայի շուրջ խոսելիս կամ դրա անհրաժեշտությունից: Նույնիսկ նրանք, որոնք համարում են իրենց պարտականությունը երեխայի հետ սրա մասին խոսելը, մեկ է, հաճույքով ու ուրախությամբ չեն անում դա: Որովետև թեման վերաբերում է մեր կյանքի ամենաթաքուն և անձնական ոլորտին: Մենք նաև ինտուիտիվ զգում ենք, որ էդ թաքուն լինելը, մարմինը հագուստի տակ թաքցնելը, երբեմն նույնիսկ տաբուները հենց հմայք են հաղորդում մեր կյանքի այդ նուրբ ոլորտին: Հետևաբար հասկանալի և բնական է, որ բոլորս որոշակի դիմադրություն ունենք այս հարցերի շուրջ խոսելիս:
Սակայն պետք է քննարկել, թե՞ ինչու է հիմա անհրաժեշտ այս հարցի շուրջ տեղեկացվածությունն ու երեխաների պաշտպանությունը: Նաև անհրաժեշտ է քննարկել, թե ինչ ենք հասկանում սեռական դաստիարակություն ասելով:

2. Ինչու՞ է պետք սեռական դաստիարակությունը:

Ժամանակակից աշխարհում երեխաների համար տարաբնույթ տեղեկությունները, պոռնոգրաֆիան, համացանցային հալածանքը և հետապնդումները, սեքսուալ բնույթի տեղեկատվությունը սովորական առօրյա է դարձել: Երեխաներն 1-ին դասարանից, երբեմն ավելի վաղ հասակից ունեն սմարթֆոններ, նրանք շփվում են նաև իրենցից մեծ երեխաների հետ, իրենց հասակակից այլ երեխաների հետ, բակ են դուրս գալիս, համեմատաբար անկախություն ունեն և կարող են այդ ճանապարհով ստանալ ցանկացած տեղեկություն:
Երեխաները շատ հետաքրքրասեր են և եթե մեկն ու մեկն իրենց առաջարկում է ինչ-որ հետաքրքիր բան տեսնել, ինչ-որ հետաքրքիր տեղ գնալ, ինչ-որ թաքուն բան անել, նրանք սովորաբար համաձայնվում են: Ոչ այն խատճառով, որ ունեն վատ դաստիարակություն կամ խնամքից դուրս են մնացել, այլ այն պատճառով, որ վտանգների մասին տեղյակ չեն, և ճանաչողական հետաքրքությունները շատ ակտիվ են: Մենք ինքներս էլ երեխաներին դաստիարակում ենք այդպիսին՝ ակտիվ, հետաքրքրասեր, խելացի, հետազոտող, երբեմն անվախ, խիզախ: Եվ այս դրական որակները կարող են պատճառ դառնալ նաև, որ երեխան զոհ դառնա ավելորդ տեղեկացվածության կամ, ինչն ավելի վտանգավոր է՝ սեքսուալ չարաշահման: Ինձ թվում է բոլորը հիշում են, որ դասարանում տղաները փորձում էին ինչ-որ աղջկա շրջազգեստ բարձրացնել, կամ հայելի էին դնում ոտքին ու մոտեցնում շրջազգեստի տակ աղջկա, տրանսպորտում տարբեր մարդիկ փորձում էին քսմսվել աղջիկներին, հատկապես փոքր տարիքի և այլն: Այս երևույթները հիմա ծիծաղելի են թվում, հնացած, բայց ոչ վերացած, հակառակը համալրված նոր մեթոդներով, նկարահանումներ, ինֆորմացիայի տարածման նոր մեթոդներ և այլն: Մեր երեխաներն ապրում են այս ինֆորմացիոն փոթորիկի մեջ:

3. Կարո՞ղ է պաշտպանել երեխային ծնողի խստապահանջությունը:

Շատ ծնողներ կարծում են, որ իրենց երեխաներին արգելելով կամ նախազգուշացնելով, վախեցնելով կարող են հետ պահել վտանգներից: Երբեմն իհարկե դա շատ օգտակար է լինում, բայց ոչ միշտ: Անգամ մեծահասակները քաջ գիտակցելով անկանոն և անպաշտպան սեռական հարաբերությունների վտանգների մասին չեն պաշտպանում իրենց առողջությունը: Էլ չենք խոսում երեխաների ու դեռահասների մասին, որոնք առանձնապես պատասխանատվությամբ և խոհեմությամբ աչքի չեն ընկնում։ Բայց խստապահանջ ծնողներին ցանկալի է մի բան զգուշացնել, որ խստապահանջ և ավտորիտար ծնողների երեխաներն ավելի ենթարկվող են լինում ու շատ արագ են ընկնում ազդեցության տակ: Նրանց համար ենթարկվելը սովորական է: Ինչպես նաև ավտորիտար դաստիարակություն ստացող երեխաները ավելի շատ վախեր ունեն։ Իսկ բռնության կամ ոտնձգությունների դեպքում ավելի հավանական է, որ տանը չեն պատմի ոչինչ ծնողից ունեցած այդ վախի պատճառով:

4. Երբ է պետք սկսել սեռական դաստիարակությունը:

Սեռական դաստիարակությունը պետք է սկսել այն տարիքից, երբ երեխան արդեն մոտենում է այդ ինֆորմացիայի կիրառման տարիքին: Օրինակ սեռահասունացման մասին պետք է խոսել նախքան սեռահասունացումը, որպեսզի երեխան պատրաստ լինի, շոկ չապրի, հանգիստ և խաղաղ վերաբերվի իր մարմնի և հոգեկան աշխարհի փոփոխություններին:
Սեռական հարցերին վերաբերող տեղեկությւններ նաև պետք է երեխային տալ, երբ նա հարցնում է դրանց մասին կամ հատուկ ուշադրություն է ցույց տալիս, թեկուզև չի հարցնում:

5. Արդյո՞ք սեռական լուսավորումը և տեղեկացվածությունը ավելացնում է ուշադրությունը և սևեռում սեքսուալ թեմաների վրա:

Սա շատ տարածված թյուր պատկերացում է: Սեռական և սեռային հարցերի մասին տեղեկացվածությունը ոչ միայն չի ավելացնում ուշադրությունը, այլև դադարեցնում է անհաղթահարելի հետաքրքրությունն ու տենդագին կարիքը այդ հարցերի մասին խոսելու, այդ բնույթի նյութեր նայելու, լսելու ու կարդալու: Փորձեք փոքր համեմատություն անել, որ միջավայրում են տղամարդիկ անթաքույց սևեռվում կանանց բարեմասնությունների վրա և անպարկեշտ արտահայտություններ անում, ակնարկներ և այլն: Կամ ինչպիսի միջավայրում են կանայք ավելի բաց և շեշտված սեքսուալ հատկանիշներով հագնվում: Ճիշտ եք, ավելի հետամնաց, ցածր կրթական ցենզով, տեղեկացվածության շատ ցածր մակարդակ ունեցող հասարակություններում: Տեղեկացված և գրագետ մարդիկ սկսում են վերաբերել սեքսուալ հարցերին այնպես ինչպես կյանքի այլ ոլորտների, առանց ավելորդ ուշադրության: Ավելորդ ուշադրությունը գալիս է ինֆորմացիայի պակասից, ավելորդ միֆականացումից և անտեղյակությունից: Իրար հետ համբուրվող, երեխաների ներկայությամբ իրենց սերն արտահայտող ծնողների երեխաներն ավելի պաշտպանված ու հասուն են, այս հարցերի մասին թյուր պատկերացումներ ունենալուց պաշտպանված, ի դեպ։

6. Ինչու՞ պետք չէ վախենալ սեռական դաստիարակությունից:

Սեռական դաստիարակությունը, որը իրատեսորեն հնարավոր է դպրոցում, աշխարհի որևէ դպրոցում իրականացնել, մշտապես պարունակում է ավելի պարզունակ ու պրիմիտիվ տեղեկություններ, քան կարող է երեխան ստանալ մեկ մատի հարվածով համացանցից: Այս ինֆորմացիան ու դրա մատուցումը նպատակ ունի երեխաների համար գրագետ այլընտրանք ապահովելու այլ չստուգված, վտանգավոր և արատավոր աղբյուրների կողքին: Այսինքն սեռական դաստիարակությունը միևնույն է չի պաշտպանի երեխային ինֆորմացիոն աղբից, որ կարող է նա ստանալ դրսում, բայց կապահովի ընդամենը գրագետ այլընտրանք վնասակար ինֆորմացիային:

7. Ո՞վ պետք է իրականացնի սեռական դաստիարակությունը:

Մանկավարժը, որը ունի ցանկություն և պատրաստակամություն խոսելու այս հարցերի շուրջ, ինչպես նաև անցել է համապատախան վերապատրաստումներ և համապատասխանում է որոշակի չափորոշիչների, կարող է դասավադել սեռական դաստիաակության և, կամ սեռին վերաբերող հարցերի շուրջ թեմաներ:

Ինչու պետք չէ կենտրոնանալ հոգեբանների, կենսաբանների, բուժքույրերի կամ այլ մասնագետների վրա, որվհետև մասագիտությունը երբեք պարտադիր պայման չէ այս կամ այն հայացքներն ու հմտություններն ունենալու համար: Շատ բժիշկներ, հոգեբաններ ու մանկավարժներ ունեն հետադիմական հայացքներ և չեն ցանկանում, որ իրենց երեխան դպրոցում ստանա նվազագույն տեղեկություններ սեռական հարցերի վերաբերյալ, և թողնում են իրենց երեխային մենակ պոռնոգրաֆիայի և հարևանների երեխաների կրթության հույսին: Պիտի դասավանդի վերապատրաստված և գրագետ և բարձր էթիկական նկարագիր ունեցող մասնագետը:

8. Ինչպե՞ս է իրականացվել սեռական դաստիարակությունը ՀՀ-ում մինչ օրս:

(Հակիրճ, այստեղ շատ բան կա ասելու, չեմ կարող ծավալվել)

Նախկինում սեռական դաստիարակությունը միայն մեկ դաս էր «Մարդու անատոմիա» դասագրքում, որը շրջանցում էին գրեթե բոլոր կենսաբանության ուսուցիչները: Ինչը վկայում է, որ այսօր էլ այնպես չէ, որ նրանք ավելի ճիշտ են մոտենալու հարցին, քան առաջ: Այսինքն չի եղել կրթություն առհասարակ այս թեմաների շուրջ:

Հետագայում 2008 թվականից «Առողջ ապրելակերպ» դասընթացը մտավ դպրոց, այն չափազանց սեղմ և չափավոր տեղեկություններ էր պարունակում հիգիենայի, վաղաժամ սեռական կյանքի վտանգների, հոգեբանական և ֆիզիկական պաշտպանվածության, տարբեր վտանգների, չարաշահման և բռնության մասին: Դասընթացը շատ դժվար ճանապարհ անցավ և դեռ անցնում է, քանի որ հասարակությունն ու հատկապես մանկավարժական հանրությունը պատրաստ չէ այս թեմաներով խոսելուն: Վերջերս նաև պատրաստվեց դասընթացի վերարտադրողական առողջության թեմաների մասին օնլայն մոդուլը, որը հնարավորություն է տալիս սովորել առցանց: Դասընթացն ընդհանուր առմամբ ինտերակտիվ է և շատ հետաքրքիր: Ուսուցիչները դեռ առարկում են տարբեր քննարկումների ժամանակ, իսկ երեխաներն արդեն վաղուց իրենց չաթերում և շփումներում այս թեմաները ուսումնասիրել ու քննարկել են, սովորաբար բաց թողնելով վտանգների ու խնդիրների հատվածները:

Ինչևէ դասընթացը պարունակում է նաև առողջ սնունդ, վնասակար սովորություններ, թրաֆիքինգ, գենդերային հավասարություն, թմրամիջոցներ, ալկոհոլ, ծխախոտ, սեռավարակներ, հղիություն, ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ, վերջապես ժուժկալություն և այլ թեմաներ: Դասընթացը սկսվում է 8-րդ դասարանից, երբ երեխաները գիտեն ամեն ինչ պոռնոգրաֆիայից և ոչինչ իսկապես առողջության և իրենց պաշտպանելու մասին: Դուք կասեք, որ ուշ է, իհարկե ուշ է, բայց երբ դասընթացը մտավ դպրոց, նույնիսկ 8-րդ դասարանում դա հեղափոխության նման էր։ Հիմա վերանայվում է տարիքը և պետք է մի փոքր իջեցվի։

ՀՀ-ում սեռական դաստիարակության ցանկացած ծրագիր մշակելիս հաշվի են առնվում՝ երեխաների ինտելեկտուալ և տարիքային առանձնահատկությունները, գյուղաբնակ և քաղաքաբնակ լինելը, ուսուցիչների մանկավարժական հմտություններն ու կարողությունները, հասարակության մոտեցումներն ու վերաբերմունքը:

ՀՀ-ն չի իրականացնում համապարփակ սեռական դաստիարակություն և ամենայն հավանականությամբ չի իրականացնի, այն ունի միայն ռիսկերի և վտանգների նվազեցման և կանխարգելման նպատակ:

9. Ինչու՞ է հանրությունը խուճապի մատնվում:

Սեռական դաստիարակության մասին խոսելիս, տարբեր մասնագետներ, որոնք ամենայն հավանականությամբ ցանկանում են թեման սրել և մոլորեցել հանրությանը, առաջ են քաշում նույնասեռականության թեման, որը չափազանց ծայրահեղ ընկալումներ ունի, և այդպիսով հասարակության անհանդուրժող խավին լարում սեռական դաստիարակության նկատմամբ: Այնինչ, մինչ օրս անգամ 8-11-րդ դասարաններում սեռական դաստիարակության բաժնում նույնասեռականության մասին խոսք չի եղել: Վերջերս նաև շրջանառության մեջ մտավ հաճույքի թեման, որը կարծես ինչ-որ հեքիաթից լինի, քանի որ հաճույքի մասին անգամ դժվար է մտածել, թե ինչ կարելի է սովորեցնել բուհում, էլ ուր մնաց տարրական դպրոցում: Առաջիկայում որևէ դասընթացում չի պլանավորվում խոսել վերոնշյալ երկու թեմաներից որևէ մեկի շուրջ, առավել ևս և հատկապես տարրական դպրոցում: Դա պարզապես անհեթեթ կլիներ: Անգամ, եթե որևէ մեկը կարծի, որ պետք է դրա մասին ևս ինֆորմացիա տրամադրել երեխաներին, միևնույն է, չի գտնվի մեկ ուսուցիչ, որն այդ թեմայով կկարողանա կամ կխոսի դասարանում:

10. ԱՀԿ-ի ուղեցույցները որպես պարտադրանք:

Համացանցում շրջանառության մեջ են դրվել 2010 թվականի ԱՀԿ-ի ուղեցույցից մի հատված, որը վերաբերում է սեռական դաստիարակության չափորոշիչներին: Ճիշտ է, այդ ուղեցույցում նման չափանիշներ կան և դրա մասին գիտեն մասնագետները: Բայց ակադեմիական ազնվություն ունեցողները գիտեն նաև, որ կա դրանից հետո տպագրված 2018 թվականի ուղեցույց, որում սեռական դաստիարակության չափորոշիչը սկսվում է 5 տարեկանից, և առհասարակ բացակայում է 0-4 տարեկան հատվածը, բացի այդ, գլխավոր թեման ընտանիքն է այդ տարիքում: Բայց այս ամենը իրականում մեզ հետաքրքիր չէ, քանի որ մենք պարտադրված չենք օգտվել այդ ուղեցույցերից, բացարձակ դրա կարիքը չունենք: Մինչ օրս այդ ուղեցույցերը եղել են, բայց մեր դպրոցի ծրագիրը եղել է ուրույն և համապատասխան տվյալ տարիքին ու մեր մշակութային առանձնահատկություններին: ԱՀԿ-ի ուղեցույցերն ունեն խորհրդատվական բնույթ, ոչ երբևէ պարտադրող և ստիպող: Դրանք մեր կրթական համակարգի հետ որևէ կապ չունեն և չեն ունեցել:

Հեղինակ՝ Անուշ Ալեքսանյան

Դեռահասության շրջանում սկսում են ձևավորվել և ամրապնդվել բնավորության գծերը: Բնականաբար բնավորության ձևավորումը չի սկսվում և ավարտվում այդ տարիքում, այն ձևավորվում է մարդու ամբողջ կյանքի ընթացքում: Այնուամենայնիվ, դեռահության տարիքը, ի տարբերություն նախադպրոցական և կրտսեր դպրոցական տարիքի, այն տարիքն է, երբ բնավորության ձևավորումը մեծ տեղ է զբաղեցնում զարգացման ընդհանուր գործընթացում:
Դեռահասներին առավել բնորոշ առանձնահատկություններից մեկը կապված է նրանց ինքնագիտակցության բարձրացման հետ: Այն արտահայտվում է ինքնուրույնությամբ, իրենց «հասունությունը» ցույց տալու ձգտմամբ, յուրահատուկ «հասունության զգացման» առկայությամբ:
Դեռահասն իրեն բավականաչափ հասուն է համարում, պնդում է իր հայացքները և դատողությունները` հասնելով նրան, որ մեծերը հաշվի առնեն իր կարծիքը: Նրա ցանկանում է, որ շրջապատողները վերաբերվեն իրեն հավասարը հավասարի նման, ընդ որում` ոչ միայն խոսքով, այլև գործով:
Վերագնահատելով իրենց հնարավորությունների մեծացման նշանակությունը` դեռահասները գալիս են այն համոզմանը, որ իրենք արդեն ոչ մի բանով (կամ գրեթե ոչ մի բանով) չեն տարբերվում մեծահասակներից: Այստեղից էլ բխում է նրանց ինքնուրույնության և անկախության ձգտումը, նրանց հիվանդագին ինքնասիրությունը և նեղացկոտությունը, սուր արձագանքը մեծահասկների կողմից իրենց իրավունքների և հետաքրքրությունների թերագնահատմանը:
Դեռահասները շատ զգացմունքային են դառնում իրենց «հասունության» մասին տրված գնահատականների և մեծերի կողմից իրենց նկատմամբ վերաբերմունքի հանդեպ: Նրանց պահանջների բարձրացումն իրենց հասունության և ինքնուրույնության նկատմամբ վկայում է, որ նրանց կարծիքով մեծերը բավարար չափով հաշվի չեն առնում իրենց արդարացի պահանջներն ու ցանկությունները:
Դեռահասը չի կարողանում անգործ նստել, նա չի սիրում «պարզապես հանգստանալ»: Նա մշտապես ցանկանում է ինչ-որ բան իմանալ, ուսումնասիրել, յուրացնել, ձեռք բերել այս կամ այն հմտությունը: Եթե նրա էներգիան ճիշտ ելք չի գտնում, ապա արտահայտվում է չարաճճիությամբ, խենթությամբ, իրարանցում ստեղծելով և հաճախ նաև կարգապահության ծանր խախտումներով:
Հարկ է նշել նաև դեռահասության տարիքին բնորոշ գրգռվածությունը, բնավորության որոշակի անկառավարելիությունը, տրամադրության արագ և կտրուկ փոփոխություններն ու վարքի ձևերը:
Դեռահասի համառությունն ու վճռականությունը կարող են արագ փոխվել ամաչկոտության, անգամ երկչոտության, սեփական ուժերի նկատմամբ անվստահության: Դեռահասը կարող է մեկ շատ ուրախ լինել և լի շփման պատրաստակամությամբ, մեկ՝ պարփակված և մտածկոտ, մեկ՝ բարեհամբույր, նուրբ և մեղմ, մեկ՝ կտրուկ և անհարգալից: Առանց որևէ լուրջ առիթի նա կարող է զայրույթից պոռթկալ, կոպտել, դառնալ ամբարտավան և անհամբեր: Առանց որևէ պատճառի ինչ-որ բանի նկատմամբ առկա հետարքրությունն ու ակտիվությունը կարող են վերածվել անտարբերության:

Աղբյուր՝ Палагина Н.Н., Психология развития и возрастная психология

Եթե վաղ տարիքում ընկերների ընտրությունը կատարվում է պատահական կամ հանգամանքների բերումով (հարևան, համադասարանցի, ազգական և այլն), ապա դեռահասության տարիքում ընկերությունը ստանում է ավելի խորը և լուրջ բնույթ։ Դեռահասության տարիքում ընկերները չեն ներում դավաճանությունը, սուտը, գաղտնիք չպահելը։ Այս տարիքում ընկերությունն արդեն դառնում է ավելի կայուն և ավելի շատ հիմնվում է տվյալ դառահասների բարոյական կոդեքսի, փոխադարձ պարտականությունների և վստահության վրա։

Ընկերության մասին դեռահասների հետ խոսելը ոչ թե ընկերության մասին տեսությունը վերլուծելն է, այլ օգնելը, որ տարբերեն իրական ընկերությունը այլ հարաբերություններից։

• Իրական ընկերը երբեք չի մոռանում ընկերոջ մասին, անգամ եթե շատ զբաղված է ու չի հասցնում հաճախակի զանգահարել կամ այցելել։ Իսկական ընկերը պահպանում է կապն ու տեղեկությունների փոխանակումը։ 
• Իրական ընկերը կարող է լսել։ Նրան չեն ձանձրացնում ընկերոջ զրույցներն ու դժվարությունները։ Նա պատրաստ է կիսել դրանք։ Ընկերը այն մարդն է, ով անտարբեր չէ քո խնդիրների նկատմամբ, ու ում անհանգստացնում են քո դժվարությունները։ 
• Ընկերները կարողանում են ներել։ Ընկերները նրանք չեն, ովքեր չեն նեղացնում ու վիրավորում։ Ընկերները կարողանում են այդ բոլորը ներել ու մոռանալ։ Ընկերները գնահատում են քո կարծիքը ու քննարկում այն։ 
• Ընկերությունը գնահատող և խորը, վստահելի հարաբերություններ նախընտրող դեռահասները սովորաբար շփվում և մտերմություն են անում սահմանափակ թվով հասակակիցների՝ 2-3 հոգում հետ։ Ավելի հաճախ նրանք նախընտրում են շփվել այդ ընկերների հետ, ոչ թե մեծ հավաքույթների ու խմբային հանդիպումների ժամանակ, այլ առանձին։
  

Երբեմն դեռահասները ստեղծում են շատ մեծ շրջապատ ու ընկերական կապեր։ Նրանք կարող են թվալ մարդամոտ ու շատ ընկերասեր, սակայն իրականում ճիշտ հակառակը կարող է լինել։ Մեծ շրջապատում դժվար է ամուր ու խորը ընկերական հարաբերություններ ստեղծել և այդ կապերը մնում են մակերեսային, ժամանցային շփումների մակարդակում։  Ընկերներին հաճախակի չեն փոխում, իրական ընկերությունը դիմանում է ժամանակի փորձությանը և կարող է մի ողջ կյանք տևել։ Լավագույն ընկերները սովորաբար նման են լինում նախասիրություններով, հետաքրքրություններով, արժեհամակարգով։ Դա օգնում է իրար հասկանալուն։

Երբեմն դեռահասության տարիքում դժվար է լինում տարբերել իրական ընկերությունը մակերեսային հարաբերություններից։ Այդ պատճառով պետք է զգուշանալ այն հասակակցից, ով՝

• Պահանջում է չափից դուրս զոհաբերություն
• Հաճախակի պահանջում է գումար
• Խնդրում է հանուն ընկերության անթույլատրելի գործողությունների մասնակցել
• Հորդորում է կատարել ձեզ համար անհասկանալի քայլեր
• Խնդրում է ձեզ համար անծանոթ իրեր փոխանակել ինչ-որ մեկին։

Ցանկալի է դիմել մեծահասակների օգնությանը, հատկապես մտերիմ ու վստահելի մեծահասակի, հոգեբանի, երբ ձեր ընկերը կամ հասակակիցը՝

• Չարաշահում է ալկոհոլը
• Թմրամիջոցներ է օգտագործում
• Ապրում է անկանոն սեռական կյանքով
• Ունի վատ հարաբերություններ հասակակիցների ու մեծահասակների հետ
• Հաճախակի խոսում է ինքնասպանության մասին
• Կասկածելի հարաբերություններ ունի իրենից տարիքով մեծ մարդկանց, ոչ դպրոցականների հետ

Եթե ընկերդ ավելի հաճախ է քեզանից աջակցություն և նվիրում պահանջում, փոխարենը ոչինչ չտալով, ապա ամենայն հավանականությամբ նա նույն զգացմունքները չի տածում քո հանդեպ, ինչ դու՝ իր։ Եթե ընկերոջ հետ շփվելիս ավելի ու ավելի անվստահ եք դառնում, ապա ամենայն հավանականությամբ նրա հետ ընկերություն անել պետք չէ։ 

Հեղինակ՝ հոգեբան Անուշ Ալեքսանյան

Դեռահասության ամենավառ առանձնահատկություններից մեկն անձնային անկայունությունն է: Դա առաջին հերթին դրսևորվում է տրամադրության հաճախակի տատանումներով, աֆեկտիվ «բռնկունությամբ», այսինքն` հուզական լաբիլությամբ, որը պայմանավորված է սեռական հասունացմամբ և օրգանիզմում տեղի ունեցող ֆիզիոլոգիական վերակառուցման գործընթացներով:

Պետք է ասել, որ անձնային անկայունությունն ավելին է, քան միայն հուզական ֆոնի տատանում: Ինչպես գրում է Լ. Ս. Վիգոտսկին, «… դեռահասի անձի կառուցվածքում չկա ոչ մի կայուն, վերջնական, ավարտուն բան»:  Դեռահասներին բնորոշ է բարոյական անկայունություն:  Ըստ Լ. Կոլբերգի` կրտսեր դպրոցական և դեռահասության տարիքում երեխաներն ունեն ձևավորված կոնվենցիոնալ բարոյականություն, որի դեպքում երեխան դեռ չունի իրական բարոյականություն, և բարոյական նորմերը նրա համար ինչ-որ արտաքին պահանջներ են: Այդ կանոններին և նորմերին դեռահասների մեծ մասը հետևում է, որպեսզի արդարացնի ինչ-որ նշանակալի մարդկանց սպասելիքները, նրանց հետ լավ հարաբերությունները պահպանելու և նրանց կողմից խրախուսվելու համար:  Շրջապատի սպասելիքներն արդարացնելը, խրախուսանք ստանալուն ձգտելը, հեղինակությունների կարծիքին հակված լինելը հանդիսանում է դեռահասի անձնային և վարքային անկայունության պատճառը: Նա ամբողջովին կախված է արտաքին ազդեցություններից: Քանի որ դեռահասներն իրենց համար ռեֆերենտային խմբեր են փնտրում հասակակիցների շրջանում և մտերիմ ընկերների կարիք ունեն, հաճախ վերջիններիս կարծիքը որոշիչ է լինում: Հաճախ ընկերների հետ միասին դեռահասները կարող են այնպիսի քայլեր կատարել, որոնք միայնակ երբեք չէին համարձակվի անել և ապագայում էլ կարող են զղջալ արածի համար: Ավտոնոմ բարոյականություն և խմբից բարոյական անկախություն է ունենում 16 տարեկան դեռահասներից միայն 10%-ը:

Դեռահասներին հատուկ է նաև անկայուն ինքնագնահատականը: Այնպես, ինչպես վարքը, ինքնագիտակցությունը ևս շատ բաներում կախված է արտաքին ազդեցություններից: Դասամիջոցին համադասարանցիներից մեկի սիրալիր հայաքցքը կարող է ամբողջությամբ փոխել վերաբերմունքը սեփական արտաքինի հանդեպ, սակայն տանը արված մեկ աննրբանկատ դիտողությունը կարող է հակառակ արդյունքին բերել մի քանի օրվա ընթացքում:

Դեռահասը փորձում է հասկանալ ինքն իրեն և իր մեջ նոր բաներ է բացահայտում: Նրա «ես»-ի տարբեր պատկերները («որքան ընդունակ, գեղեցիկ, շփվող և ուժեղ եմ ես») փոփոխական են և չեն ձուլվում ամբողջական, հարմոնիկ և կայուն համակարգին: Ինչպես նշվեց վերևում, անձի կայունացումը սկսվում է հենց դեռահասության տարիքի ավարտին, իսկ հաճախ՝ ավելի ուշ: Մոտավորապես 15-16 տարեկանում Ես-կոնցեպցիան պետք է արդեն ձևավորված լինի:

Դեռահասի անձնային անկայունության մասին կարելի է դատել նրա վարքում և անձի դրսևորումներում ծայրահեղ, իրարից տարբեր որակների առկայությամբ, նրա բնավորության և հավակնություններիի հակասականությունից: Դեռահասության տարիքում դեռահասի վարքում ուրիշների կողմից գնահատված և ընդունված լինելու ձգտումը կարող է դրսևորվել սեփական ինքնուրույնության և թերությունների արտահայտմանը զուգահեռ, ամաչկոտությունը` սանձարձակության, սենտիմենտալությունը` կոպտության, զգացմունքային երազկոտությունը` չոր փիլիսոփայելու հետ: Դեռահասը ցանկանում է լինել բոլորի նման` միևնույն ժամանակ ամեն կերպ փորձելով առանձնանալ բոլորից: Նա պայքարում է հեղինակությունների դեմ, համընդհանուր նորմերի, կանոնների և իդեալների դեմ, բայց միևնույն ժամանակ աստվածացնում է պատահական կուռքերին:

Դեռահասության անկայունության և հակասականության մասին շատ լավ է ասել Աննա Ֆրոյդը. «Դեռահասներն առանձնահատուկ եսասերներ են, իրենց տիեզերքի կենտրոնն են համարում, և ուշադրության արժանի միակ օբյեկտ, բայց միևնույն ժամանակ իր կյանքի հետագա ոչ մի փուլում նա ընդունակ չէ այդչափ ինքնանվիրման և ինքնազոհաբերման, որքան այս տարիքում: Նրանք կարող են ընկնել կրքոտ սիրային հարաբերությունների մեջ միայն նրա համար, որ հետո նույնքան անսպասելիորեն  ընդհատեն այդ հարաբերությունները: Մի կողմից՝ նրանք խանդավառությամբ ներգրավվում են կոլեկտիվի կյանքի մեջ, մյուս կողմից՝  ուժգնորեն մենակության են ձգտում: Նրանք եսասեր ու մատերիալիստ են, սակայն միևնույն ժամանակ լի են բարձրագոչ իդեալիզմով: Նրանք ժուժկալ են, բայց հանկարծակի կարող են սանձարձակ դառնալ: Նրանց վերաբերմունքն ուրիշների նկատմամբ կարող է շատ կոպիտ և աննրբանկատ լինել, չնայած որ իրենք շատ զգայուն և խոցելի են: Նրանց տրամադրությունը տատանվում է պայծառ լավատեսությունից մինչև գորշ հոռետեսություն»:

Անկայունությամբ, ծայրահեղությունների մեջ ընկնելու հակումով, արտաքին ազդեցություններով են պայմանավորված այս տարիքում հաճախ հանդիպող սոցիալական խնդիրները, որոնք նաև անվանում են դեռահասության խնդիրներ, վաղ ալկոհոլամոլությունն է, տոքսիկոմանիան, թմրամոլությունը, դելինկվենտ վարքը, ինքնասպանությունները:  Այս վատթարագույն հետևանանքներին հաճախ հանգեցնում են մեկուսացվածությունը, տանը և դպրոցում չհասկացվածության զգացումը, ասոցիալ խմբի կամ նմանատիպ փորձ ունեցող հասակակիցների հետ հանդիպումները:

Ոստիկանությունում կամ նարկոլոգիական դիսպանսերում հայտնված դեռահասներից բոլորը չեն անբարենպաստ ընտանքիներից: Պատահում է, որ «դժվար» են դառնում նաև սիրված երեխաները, որոնց տանը սերը չի պակասել, բայց նրանք բավարարված չեն հասակակիցների կամ մեծահասակների հետ հարաբերություններով, իրենց անհաջողակ են համարում կամ բավարար չափով չեն ծանրաբեռնված գործերով, ձանձրանում են և այլն: Դեռահասության խնդիրների պատճառները բազմազան են: Դրանցից մեկն ինքնահաստատվելու  և տարբերվելու ցանկությունն է` զուգորդված համընդհանուր նորմերի և օրենքների դեմ բողոքով:

Բողոքը դեռահասներին միավորում է մի շարք ոչ ֆորմալ խմբերի կամ շարժումների մեջ, որոնք տարբերվում են իրենց գաղափարախոսությամբ և խորհրդանշաններով: Ներկայում կան շատ տարբեր խմբեր և դեռահասների շարժումներ` պանկերը, էմոները, ռոքերները, ռեպերները, ֆաշիստներն, սկինհեդները և այլն: Բոլոր դեռահասները, ովքեր ընդգրկվում են նման խմբերում և հոսանքներում, սոցիալապես հարմարված չեն, նույնիսկ, եթե ուղղակի ագրեսիա չեն դրսևորում:

Բողոքը դեռահասներին դրդում է տնից փախուստի դիմելու, թափառաշրջիկության: Որոշ դեռահասներ ինչ-որ ռոմանտիկա են գտնում գիշերելու տեղ փնտրելու, սնունդ հայթայթելու և նմանատիպ այլ արկածների մեջ:

Առանձնահատուկ դժվար իրավիճակներում դեռահասները կարող են սուիցիդալ վարք դրսևորել, մահվան մասին մտքեր, սպառնալիքներ արտահայտել, ինքնասպանության փորձ կատարել։ Սակայն դեռահասների միայն 10%-ն է իսկապես ցանկանում մահանալ, մնացած 90%-ի սուիցիդալ վարքը միայն «օգնության ճիչ է»:

Դեռահաս տարիքի երեխա ունեցող ծնողներին մասնագետները խորհուրդ են տալիս անկախ դեռահասի վարքից, բնավորությունից, իրավիճակից, դեռահասի համար ապահովել.

Սեր․ առանց ծնողների սիրո դեռահասը չի կարող ձեռք բերել վստահության, սեփական արժանապատվության և ինքնավստահության զգացում: Սիրո պակասը դառնում է այն հիմնական պատճառը, որի հետևանքով դեռահասները դիմում են անմտածված, անպատասխանատու քայլերի, վտանգավոր վարքագիծ են դրսևորում:

Տարածություն․ դեռահասին անհրաժեշտ է իր սենյակն ունենալ, որտեղ նա կհա­սու­նանա, կմտածի, կսովորի, և սխալներ կգործի։ Ծնողական գերխնամքն ու չափից ավելի ուշադրությունը դեռահասի մեջ չեն կարող դաստիարակել անկախու­թյան և վստահության զգացում, ինչը հնարավոր է ձեռք բերել միայն ինքնուրույն թռիչքի մեջ։

Կարող է թվալ` ինչ-որ հակասություն կա նախորդի և երկրորդի միջև, սակայն պետք է հիշել, որ սերը ապրում է միայն ազատության և անկախության մեջ, իրական հարգանքի և ինքնուրույնության պայմաններում կարելի է իրապես սիրել:

Ընկերներ․ նրանք թեթևացնում են ծնողների տնից «դուրս գալու» ընթացքը, փոխարենն առաջարկելով հարմարավետություն, հուսալիություն և կարեկցանք։ Պետք չէ մոռանալ, որ դեռահասությունը իսկապես նախորդում է հասուն կյանքին, և դեռահասը պիտի սովորի ապրել առանց ծնողական խնամքի և հսկողության: Դրան օգնում են ընկերները, միջավայրը, որում դեռահասը հարստացնում է իր գիտելինքերը և ինքնուրույն որոշումներ է կայացնում:

Ավանդույթներ․ լինեն դրանք կրոնական, թե էթնիկ կապեր, դպրոցական տո­ների կամ ընտանեկան հանդիսությունների անցկացման արարողություններ, ավան­դույթ­ները դեռահասին ամրացնում են իր արմատներին և տալիս են ներկան նշանակալի դարձնելու հնարավորություն։ Ավանդույթը կարող է լինել ընտանեկան արարողություն, կիրակի օրը ընտանիքով միասին ճաշելը, կամ շաբաթվա ընթացքում մեկ օր միասին քաղաքից դուրս գնալը: Այդ օրերը հիշեցնում են մեզ մեր արմատների մասին և օգնում են թևերն ամրացնել թռիչքից առաջ

Սահմաններ․ յուրաքանչյուր դեռահասի անհրաժեշտ է որոշակիորեն սահմանափակել՝ այդ ձևով նրան սովորեցնելով իրական աշխարհում իրեն պահել կարողանալուն։ Կանոններն ապահովում են հիմք և անվտանգություն։ Միայն պետք է հիշել, որ կանոնները դեռհասի անվտանգության համար են, ոչ ծնողների քմահաճույքները բավարարելու համար: Դրանք պիտի լինեն քիչ, տրամաբանական, դեռահասի համար հասկանալի և հնարավորինս ընդունելի:

Մեծահասակներ․ ծնողներից և ուսուցիչներից, հասարակական և կրոնական առաջնորդներից և սիրելի հարազատներից բացի, դեռահասին երբեմն անհրաժեշտ է շփում իմաստուն և հասկանալու ընդունակ որևէ մեծահասակի հետ։ Այս տարիքում դեռահասներին երբեմն դժվար է լինում հարազատների հետ անկեղծ և անկաշկանդ խոսել իրենց հուզող հարցերի շուրջ: Օտար, իրեն չքննադատող մեծահասակի հետ շփումն ու ընկերությունը կարող է շատ օգտակար լինել:

Մասնագետները համոզմունք են հայտնում նաև, որ դեռահասին անհրաժեշտ է սեփական գործն ունենալ, հետաքրքրությունը (սպորտ, խմբակ), ինքնաարտա­հայտման սեփական ձև և տարեկիցների ուշադրությունը գրավելու միջոց։

8. Եթե դեռահասը, ձեր կարծիքով, ընտրել է անհամապատասխան ընկերներ, ապա փորձեք հարգել նրա ընտրությունը. ավելի հաճախ երեխաները հասուն տարիքում նմանվում են իրենց ծնողներին: Տարբեր մարդկանց հետ ընկերություն անելով՝ դեռահասը մարզում է մարդկանց ճանաչելու իր կարողությունը, իրենից տարբեր մարդկանց հետ շփվելու և անհրաժեշտության դեպքում՝ նրանցից զգուշանալու հմտություններ է ձևավորում: Նա հասունանալու և փորձ ձեռք բերելու հնարավորություն չի ունենա, եթե շփվի միայն իրեն նման հասակակիցների հետ: Իսկ եթե կարծում եք, որ խնդիրն իսկապես լուրջ է, ապա հիշե´ք. արգելքները չեն օգնելու: Այլ ելքեր փնտրեք, խորհրդակցեք մասնագետների հետ, դիմեք փորձառու ծնողներին և այլն:

9. Եթե դեռահասը փակվում է սենյակում կամ բաղնիքում, մի՛ ծաղրեք նրան, մի՛ վախեցրեք, թե հայրիկին կասեք: Հիշե՛ք ձեր մանկությունը: Դեռահասն իրավունք ունի ճանաչելու իր մարմինը: Դա բնական է:

10. Եթե դեռահասի սենյակը կամ իրերը թափթփված են, շատ մի տխրեք, գրեթե բոլոր դեռահասների ծնողներին է զայրացնում այս խնդիրը: Փոքր ինչ սպասեք. մեծ մասամբ դեռահասության տարիքից հետո, նրանք առավել ուշադիր և կոկիկ են դառնում: Ախր այս ժամանակահատվածում դեռահասներն այնքա՜ն մտահոգություններ ունեն, որ հերթը դրան չի հասնում: Եթե հորդորն ու դիտողությունները չեն օգնում, թույլ տվեք նրան ունենալ իր փոքրիկ, թեկուզև թափթփված անկյունը: Մի´ փչացրեք ձեր հարաբերություններն այդ պատճառով:

11. Եթե դեռահասը սիրահարվել է և պնդում է, որ ամբողջ կյանքում սիրելու է իր ընտրյալին, հարգե՛ք նրա զգաց­մունքները: Իրականում սիրահարվածությունը, որ տարիքում էլ լինի, մի տեսակ անհասկանալի ու ծիծաղելի է թվում չսիրա­հարված կամ դրա մասին վաղուց մոռացած մարդուն: Տպավո­րություն մի ստեղծեք, թե դուք սիրել չգիտեք, չէ՞ որ դա այդպես չէ: Արդյունքում կարող է խաթարվի ձեր և երեխայի միջև հարաբերություններն ու վստահության մթնոլորտը:

12. Հարգե՛ք դեռահասի գաղտնիքները, մի՛ խոսեք դրանց մասին հարևանների, անգամ տան անդամների հետ:

13. Հարգե՛ք դեռահասի ընտրությունը երաժշտության, հագուստի կամ այլ հարցի վերաբերյալ: Դեռահասներին էլ մեծահասակների հետաքրքրություններն են խորթ: Դուք չեք զարմանում չէ՞, որ ձեր ամուսինը ֆուտբոլ կամ մեքենաներ է սիրում, կամ նա չի զարմանում, որ դուք հետաքրքրվում եք հագուստով և խոհանոցով: Նույն կերպ դուք պիտի ընդունեք, որ դեռահասն ունի ձեզ համար խորթ հետաքրքրություններ:

14. Դեռահասին խիստ մտահոգում է իր արտաքին տեսքը: Մի՛ կատակեք նրա արտաքինի մասին. հետագա կյանքում երկար ստիպված կլինեք քաղելու ձեր ցանածի պտուղները: Այս տարիքում արվող աննրբանկատ դիտողությունները հիշվում են ամբողջ կյանքում և հետք են թողնում ինքնագնահատականի վրա: Իսկ ցածր ինքնագնահատականով անվստահ մարդիկ ավելի հաճախ են անհաջողություններ ունենում:

15. Եթե ուզում եք, որ ձեր երեխան կյանքում հաղթող լինի, մի ստիպեք նրան ամեն անգամ պարտվել հայրական տանը՝ նա այդ դերը կստանձնի ամբողջ կյանքի համար:

Անկեղծ լինենք. երեխաներն էլ մեկ-մեկ չափն անցնում են, և դիմանալը դժվար է լինում: Դեռահասներն էլ, ցավոք սրտի, ծնողների մասին են նույն կարծիքի, թե նրանք չափից դուրս խիստ են, չափից դուրս բծախնդիր և պահանջկոտ:

Եվ այսպես, ամեն բան փոխադարձ է այս հարաբերու­թյուններում. վիճելով, չհանդուրժելով և միմյանցից նեղանալով հանդերձ, և´ դեռահասը, և´ ծնողները անչափ սիրում են միմյանց:

Դեռահասության տարիքը ծնողների համար, կարելի է ասել, ամենադժվար շրջանն է երեխայի դաստիարակության, ծնողական ներքին անհանգստության ու վախերի իմաստով:

Այս շրջանում նրանք չեն հասկանում, թե ինչ է կատարվում իրենց հետ: Փոքրիկ մի բանից նեղվում են, արտասվում, զայրանում, կոպտում ծնողներին, չեն ուզում երբեմն շփվել ընկերների հետ կամ չափից ավելի երկար են զրուցում հեռախոսով, սիրահարվում են, հուսահատվում, երբեմն վտանգավոր քայլերի դիմում… Երբ փորձում են գտնել իրենց հարցերի պատասխանները, երբեմն էլ խճճվում են տարատեսակ տեղեկատվության մեջ, որով այսօր լի է մեր միջավայրը (համացանց, ամսագրեր, գրականություն, հեռուստատեսություն, ռադիո և այլն):

Սեփական երեխաներին բոլորից շատ սիրելով` միևնույն ժամանակ ծնողները կարող են չհասկանալ ու անտեսել նրանց, խիստ կամ կոպիտ լինել: Դա կարծես բոլորին, և´ երեխաներին, և´ ծնողներին, հատուկ բան է: Երբեմն այդ կոնֆլիկտներն առաջանում են նրանից, որ որոշ հարցեր մեծահասակի համար այդքան էլ հեշտ չէ քննարկել դեռահասի հետ, ոչ էլ՝ դեռահասին՝ մեծահասակի հետ:

1. Դեռահասներին ազատություն է պետք: Որքան էլ որ ձեզ վտանգավոր է թվում այս միտքը, միևնույն է, նրանք կարիք ունեն մի փոքր ավելի ինքնուրույն լինելու, քան նախկինում: Եթե չեք ուզում, որ ձեր երեխան հեշտությամբ ընկնի ազդեցությունների տակ, սովորեցրեք նրան ինքնուրույն մտածել և որոշումներ կայացնել: Հիշե´ք, գերխնամված, չափազանց ենթարկվող երեխաներն առավել հակված են լինում ենթարկվելու ուրիշներին, դժվարանում են իրենց տեսակետները հայտնել և պնդել, չեն հավատում սեփական ուժերին և առավել ենթարկվող են լինում նաև ուրիշներին: Հետևաբար բացի լուռ ենթարկվելուց, սովորեցրեք ձեր երեխաներին նաև պայքարել և պնդել սեփական տեսակետը, հակառակում համոզել ձեզ և ուրիշներին:

2. Դեռահասներն աջակցության կարիք ունեն: Երեխային երբեք այնքան անհրաժեշտ չէ ծնողների հարգանքն ու վստահությունն իր անձի նկատմամբ, որքան այս տարիքում: Նրանք ուզում են զգալ, որ իրենց թիկունքում ուժեղ և սիրող ծնողներ են:

3. Դեռահասներն իսկապես խորը ապրումներ են ունենում այնպիսի իրավիճակներից ու դեպքերից, որոնք մեծահասակներին մանրուք են թվում: Նույնիսկ այդ դեպքերում, երբ դեպքն իսկապես մանր բան է, նրանք հասկացված լինելու կարիք ունեն: Պետք չէ ասել, որ դա մանրուք է:

4. Դեռահասներն, այնուամենայնիվ, հետաքրքրվելու են սեռական հարաբերություններով և սեռին վերաբերող հարցերով, և սա բնական է: Հակառակ երևույթը` անտարբերությունը, ավելի պիտի անհանգստացնի մեզ` մեծահասակներիս:

5. Սեքսի և սեռի մասին խոսելը, պատշաճ տեղեկատվություն տրամադրելն օգնում է դեռահասին ավելի հանգիստ վերաբերվել դրան, տարբերել ճիշտն ու սխալը, զգուշանալ վտանգներից: Դա չի խթանում երեխաների ավելորդ հետաքրքրությունը, հակառակը` պատասխաններ է տալիս նրանց ներսում ծագած բնական և օրինաչափ հարցերին:

6. Ինչպես և ձեզ, նրանց ևս դժվար է «ներողություն» ասել: Բայց նրանք միշտ զղջում են իրենց արարքների համար, մեղքի ծանր զգացում են ունենում, հաճախ հասկանում են ավելին, քան թվում է: Փորձե՛ք լինել ներողամիտ:

7. Եթե դեռահասն ասում է, որ դուք իրեն չեք սիրում կամ նա այլևս չի ուզում ապրել, ամենայն հավանականությամբ նա այդ պահին այդպես է զգում: Ուղղակի դեռահասներն արագ փոփոխվող տրամադրություն ունեն և հաջորդ պահին կարող են այլ կերպ մտածել: Այնուամենայնիվ, չի կարելի անտեսել դեռահասների նման հայտարարությունները. այս տարիքն ամենառիսկայինն է ինքնասպանության և նման վտանգավոր դրսևորումների առումով: Պետք է հիշել, որ ինքնասպանության որոշում դեռահասները կարող են կայացնել և՛ անմիջապես որևէ դեպքի ազդեցության տակ, և՛ երկարատև ապրումների ու հաջորդական դեպքերի արդյունքում: Ցանկացած դեպքում ծնողները կարող են նկատել այդ նախանշանները, երեխայի նկատմամբ ուշադիր և նրբանկատ լինելով: Նման քայլի դիմում են ցածր ինքնագնահատականի, դպրոցում կամ տանը ճնշումների ենթարկվելու, բռնության, ծաղրի, հալածանքի, արտաքին տեսքի անհամապատասխանության (սոցիալական, մշակութային, ֆիզիկական) հետևանքով: Ցանկացած դեպքում, դեռահասի վարքագծում ակնհայտ բացա­սական փոփոխություններ նկատելիս, պետք է դիմել մասնա­գետների օգնությանը: Բայց նման խնդիրներից խուսափելու լավագույն միջոցը երեխայի հետ մտերմություն ու ընկերական հարաբերություններ պահպանելն է: Այս դեպքում, դեռահասն անգամ վատ արարքը չի թաքցնում ծնողից՝ նրան թույլ տալով որոշակի վերահսկողություն պահպանել: