Ինչու են վիճում քույրերն ու եղբայրները

Կյանքում մեծանալ քրոջ կամ եղբոր հետ, նշանակում է ունենալ հարազատ մարդ, ում հետ կարելի է խաղալ, զբոսնել, պատմություններ հորինել, կիսվել դժվարություններով և հաջողություններով, խորհուրդ հարցնել, այսինքն՝ զգալ, որ դու մենակ չես: Սակայն նախքան իրական ջերմ հարաբերությունների առաջացումը, անհրաժեշտ է անցնել երկար ճանապարհ, որտեղ գրեթե հնարավոր չէ խուսափել վեճերից, խանդից, անհանդուրժողականությունից, մրցակցությունից և այլն:  Իսկ ինչու՞ են առաջանում վեճերը քույրերի և եղբայրների միջև: Անդրադառնանք մի քանի կարևոր պատճառի.

  1. Ամենահաճախ հանդիպող պատճառը մրցակցությունն է ծնողների ուշադրության և սիրո համար:  Յուրաքանչյուր երեխա ուզում է լինել միակը և ստանալ հայրիկի և մայրիկի ողջ սերը: Երեխաները խանդում են, նեղվում են, բարկանում են, իսկ ծնողները բախվում են այն խնդրի հետ, թե ինչպես ցույց տալ, որ երեխաներից յուրաքանչյուրը յուրահատուկ է և սիրված: Դրա համար անհրաժեշտ է նկատել յուրաքանչյուր երեխայի անհատական առանձնահատկությունները և պահանջմունքները: Հաճախ ծնողները կարծում են, որ երեխաների խանդից, վեճերից խուսափելու համար, նրանց պետք է միշտ նույն բանը նվիրել կամ նույնությամբ խրախուսել: Սակայն դա ամենևին չի լուծում հարցը, որոշ դեպքերում էլ նույնիսկ խորացնում է խնդիրը:  Օրինակ՝ կարելի է գնել գունավոր մատիտներ նկարչության սիրահարին, իսկ գնդակ՝ սպորտի սիրահարին, ապագա մաթեմատիկն ուրախ կլինի լսել գովասանք խնդրի արագ լուծման համար, իսկ ֆուտբոլիստը՝ գնդակի հետ հմտորեն վերաբերվելու համար և այլն:

    Անհրաժեշտ է յուրաքանչյուր երեխայի հետ առանձին ժամանակ անցկացնել՝ իրականացնելով այն գործողությունը, որը հետաքրքիր և անհրաժեշտ է հենց իրեն: Պարտադիր չէ, որ այդ ժամանակը հավասարապես բաշխվի, օրինակ՝ կարելի է 1,5 ժամ տրամադրել մեծ աղջկան կարևոր քննությանը նախապատրաստվելու համար, իսկ 40 րոպե՝ փոքր աղջկա հետ ընկերուհու հետ ունեցած վեճը քննարկելու համար:

    Օգտագար է նաև երեխաներին ցույց տալ, որ ընտանիքի յուրաքանչյուր անդամը կյանքի տարբեր փուլերում կարող է ավելի շատ ուշադրության և հոգատարության կարիք ունենալ:
  2. Հաջորդ պատճառն այն է, որ ծնողներն ու այլ մեծահասակներ իրենք են հրահրում կամ խորացնում մրցակցությունը երեխաների միջև՝ պարբերաբար համեմատելով նրանց: Երբեմն դա տեղի է ունենում նյարդայնության, հոգնածության և դժգոհության արդյունքում. «Նայի´ր, թե ինչ հավաք է քրոջդ սեղանը, իսկ քո՞նը», «Եղբայրդ կես ժամում ավարտեց տնային առաջադրանքները, իսկ դու դեռ չես էլ սկսել», սակայն, եթե դաստիարակության նման ոճը դառնում է սովորական, դա իր բացասական հետքն է թողնում երեխաների հարաբերությունների վրա: Ընտանիքում յուրաքանչյուր երեխայի հետ շփման ժամանակ պետք է անընդհատ հիշել, որ նա  առանձնահատուկ է և քրոջ կամ եղբոր պահվածքը իր հետ կապ չունի:
  3. Կոնֆլիկտներ հաճախ տեղի են ունենում երեխայի անձնական սահմանների խախտման դեպքում: Օրինակ՝ մեծ եղբոր խաղալիքները տալիս են փոքրին, առանց վերջինիս թույլտվությունը ստանալու, քույրը հագնում է մյուս քրոջ հագուստը առանց հարցնելու և այլն: Նմանատիպ երևույթները երեխաների մոտ առաջացնում են անարդարության զգացողություն, սեփական տարածքը պաշտպանելու, քրոջից կամ եղբորից վրեժ լուծելու, ծնողներին իր ճիշտը ապացուցելու ցանկություն: Նմանատիպ վեճերը կանխարգելելու համար անհրաժեշտ է հարգել ընտանիքի յուրաքանչյուր անդամի անձնական սահմանները՝ հաստատելով կանոն, որ յուրաքանչյուրն ինքն է որոշում, թե ինչպես վարվի իր իրերի հետ, երբ և ում հետ դրանք կիսի: Իհարկե սրան զուգահեռ անհրաժեշտ է երեխաներին սովորեցնել հոգատարության, միմյանց հետ ինչ-որ բան կիսելու կարևորությունը՝ սեփական օրինակով, ընտանեկան ավանդույթներ ստեղծելով, բայց ոչ մի դեպքում չպարտադրելով, քանի որ հետագայում՝ հասուն կյանքում, սեփական սահմանները ճանաչելը և դրանք պաշտպանելը անհրաժեշտություն են դառնում:
  4. Ի վերջո քույրերի և եղբայրների միջև պայքարը միմյանց նկատմամբ առավելությունը ցույց տալու, սեփական թերարժեքությունը հաղթահարելու ձևերից մեկն է: Երեխաները դեռ նոր են սովորում հասկանալ սեփական պահանջմունքները և հույզերը, դժվարանում են ինքնուրույն դրանք ընդունելի ձևով արտահայտել: Միմյանց նկատմամբ լի են երկակի զգացումներով՝ վրդովմունքից, զայրույթից, ատելությունից մինչև քնքշանք, հոգատարություն, հետաքրքրություն, սեր: Անհրաժեշտ է ընդունել երեխայի երկակի զգացումները քրոջ կամ եղբոր նկատմամբ, սովորեցնել և հնարավորություն տալ դրանք արտահայտել ընդունելի և անվտանգ ձևերով, օրինակ՝ արձագանքելով երեխայի հույզերին, սովորեցնելով սեփական զգացմունքները և  ցանկությունները բառերով արտահայտել. «Դու այնքան էիր բարկացել, երբ քույրդ առանց հարցնելու վերցրել էր խաղալիքդ, որ ուզում էիր իրեն ցավեցնել,  մյուս անգամ փորձիր իրեն զգուշացնել խոսքերով, օրինակ՝  «Ես թույլ չեմ տալիս, որ դու առանց հարցնելու վերցնես իմ խաղալիքը» և այլն:

    Ինչպե՞ս վարվի ծնողը, երբ վիճում են երեխաները

    Հաճախ ծնողները երկմտում են, թե երբ է անհրաժեշտ միջամտել երեխաների վեճին, իսկ երբ՝ թողնել, որ ինքնուրույն հաղթահարեն: Անհրաժեշտ է անհապաղ միջամտել, երբ վեճերն ուղեկցվում են բռնությամբ կամ երեխաներից մեկը չարաշահում է իր իշխանությունը: Մնացած դեպքերում կարելի է թողնել, որ երեխաները փորձեն ինքնուրույն դուրս գալ իրավիճակից:

    Առաջարկում ենք մի քանի սկզբունք, որոնց ծնողները կարող են հետևել երեխաների վեճերը հաղթահարելու համար:

    • Վեճերի հաղթահարման ժամանակ ընդունեք ոչ թե դատավորի դերը (փնտրեք մեղավորներ, սահմանեք պատիժներ), այլ եղեք խաղաղապահ միջնորդի դերում (օգնեք հանգստանալ, հասկանալ ինչ տեղի ունեցավ և միասին լուծումներ փնտրեք):
    • Սկզբում փորձեք կարգավորել երեխաների հուզական վիճակը (կարգի բերել շնչառությունը, հաշվել մինչև 10-ը, բարձին հարվածել, ջուր խմել, լվացվել և այլն), այնուհետև սկսեք խոսակցությունը:
    • Առաջարկեք վեճի մասնակիցներին արտահայտել մտքերն ու ապրումները առանց վիրավորելու և մեղադրելու հակառակ կողմին:
    • Հիշեցրեք, որ յուրաքանչյուրն իրավունք ունի զգալ ամեն հույզ, բայց դրանց արտահայտման ոչ բոլոր ձևերն են ընդունելի:
    • Կիսվեք իրավիճակի վերաբերյալ ձեր պատկերացումներով՝ չմոռանալով  խաղաղապահի դերի և չեզոքության մասին, ինչպես նաև դրսևորեք վստահություն, որ խնդիրը լուծելի է:
    • Փորձեք ոչ միայն հաղթահարել տվյալ վեճը, այլ նաև մտածել տարբերակներ հետագայում նմանատիպ վեճերը կանխարգելելու համար: Որպես օրինակ՝ կարող եք օգտագործել մտքերի գրոհի մեթոդը: Առաջարկեք երեխաներին հերթով նմանատիպ խնդիրների լուծման համար որքան հնարավոր է շատ միջոցներ առաջարկել և միասին ընտրեք դրանցից ամենաօգտակարներն ու ամենահետաքրքիրները:

    Որպես վերջաբան ուզում ենք նշել նաև կոնֆլիկտների դրական կողմերի մասին: Դրանք սովորեցնում են երեխաներին ձևակերպել և պաշտպանել սեփական կարծիքը, արտահայտել հույզերը, լսել այլ տեսակետներ և հարգել դրանք: Կոնֆլիկտները ցույց են տալիս, թե ինչպես լուծել խնդիրները, փոխզիջումների գնալ, բանակցել, դարձնում են երեխաներին ավելի ճկուն և սթրեսակայուն:

    Նյութը ներկայացրեց հոգեբան Վարդուհի Տիգրանյանը։

    Ես կարոտում եմ

    Ամուսնալուծությունից հետո հայրը երեխային տեսնելու իրավունք ունի: Այն հարցին, թե արդյոք երեխային պետք է շփվել ծնողների հետ, գրեթե բոլոր դեպքերում պետք է դրական լուծում տրվի: Արյունակցական կապը կտրել չի կարելի, հնարավոր է միայն թուլացնել այն: Կանայք և տղամարդիկ կշարունակեն լինել մայր և հայր անկախ այն բանից, որ իրենց երեխաներից առանձին են ապրում: Սովորաբար խնամակալ լինում է մայրը, իսկ հայրիկները հիմնականում պայքարում են երեխաներին տեսնելու իրենց իրավունքի համար:

    Այլ հարց է այն, թե ինչպես պետք է կազմակերպել երեխայի և հոր հանդիպումն ամուսնալուծությունից հետո: Հաճախ է լինում, որ մայրերն ու հայրերը չեն ցանկանում տեսնել իրար կամ որոշակի կապ պահպանել ամուսնալուծությունից հետո: Դատարանը հաշվի չի առնում, թե նախադպրոցական տարիքի երեխան ծնողներից որ մեկի հետ է ցանկանում մնալ: Այս հարցը գրեթե միշտ մեխանիկորեն լուծվում է հօգուտ մոր:

    Երեխան չի կարող սիրել կամ չսիրել, կարոտել կամ մոռանալ իր հարազատներինղեկավարվելով դատարանի որոշմամբ: Նա հաճախ ասում է մայրիկին, որ կարոտում է հայրիկին: Ոչ երկու, ոչ երեք, ոչ չորս տարեկանում երեխան չի կարող հասկանալ՝ ինչո՞ւ իր կյանքն այդպես փոխվեց, ինչո՞ւ է նա գտնվում մի տեղում, իսկ իր համար այդքան սիրելի մարդը հայրիկը, մեկ այլ տեղում: Նախադպրոցական տարիքի երեխաներն այնքան ինքնուրույն չեն, որ երբ ցանկանան, կարողանան գնալ և տեսնել իրենց հարազատին:

    Այսպիսով, այն ծնողները, ովքեր ինչ-որ պատճառներով որոշում են ամուսնալուծվել, պետք է նախօրոք մտածեն, թե ինչպե՞ս են կազմակերպելու երեխայի հետ տեսակցությունները: Չի կարելի բաժանել երեխաներին. աղջիկը մայրիկին, տղան հայրիկին, այնպես, ինչպես բաժանում են տան գույքը` աթոռն ու սեղանը կամ հեռուստացույցն ու համակարգիչը: Երեխան երկու ծնողների աջակցության կարիքն ունի: Նա մեղավոր չէ որ մայրիկն էլ չի սիրում հայրիկին, կամ որ հայրիկն այլ կնոջ հետ է ամուսնացել:

    Այս հարցի մասին քննարկումներ սկսելուց փորձեք չմտածել ձեր սկզբունքների, ինքնասիրության մասին, այլ առաջնորդվեք երեխայի շահերով: Եթե նույնիսկ ձեր համատեղ կյանքը չի ստացվել, չի կարելի զրկել երեխային երկու ծնողների հետ շփվելու ուրախությունից: Այդպիսի իրավունք չունեք ոչ դուք և ոչ էլ որևէ մեկը:

    Շատ վիրավորված կանայք փորձում են ամեն կերպ սահմանափակել երեխաների և հոր շփումը` հիմնավորելով դա նրանով, որ երեխաները նրա հետ հանդիպումից հետո վատ են զգում իրենց, կամ նման հանդիպումների ժամանակ երեխաների մասին բավարար չափով հոգ չեն տանում, կամ հանդիպումները ոչ ճիշտ տեղում են լինում, որտեղ երեխաները հոգնում են կամ հիվանդանում: Հայրերին մեղադրում են այն բանում, որ նրանք հանդիպումների ընթացքում երեխաներին ամեն ինչ թույլ են տալիս, ուշադիր չեն լինում, տրամադրում են մայրերի դեմ, երբեք ճիշտ ժամանակին չեն գալիս երեխայի հետևից և ճիշտ ժամանակին հետ չեն բերում նրան:

    Հաճախ այդպիսի մեղադրանքներում կա ճշմարտության որոշակի տոկոս: Եթե հայրը երկրորդ անգամ չի ամուսնացել, չունի իր տունը, պատահում է, որ նրա համար շատ դժվար է լինում երեխայի հետ այդքան ժամանակ անցկացնել: Այնուամենայնիվ, մայրերը հարմար առիթը բաց չեն թողում նրանց մեղադրելու և այդ մեղադրանքներն ուռճացնելու համար:

    Փոքրիկ երեխաները հայրերին ավելի հաճախ պետք է տեսնեն` շաբաթը մեկ կամ երկու անգամ: Մեկ կամ երկու տարեկան հասակում այդ հանդիպումները կարող են լինել զբոսանքների, ավտոմեքենայով շրջելու, մոտակա խաղահրապարակ գնալու տեսքով: Հանդիպումների տևողությունը ժամանակի ընթացքում պետք է ավելացնել: Երբ երեխան դառնա երեք կամ չորս տարեկան, շատ ավելի լավ կլինի, որ նա մի ամբողջ օր կամ նույնիսկ հանգստյան օրերն անցկացնի հայրիկի տանը, ծայրահեղ դեպքում գոնե երկու շաբաթը մեկ անգամ: Եթե երեխան չորս կամ հինգ տարեկան է, լավ կլինի, որ նա հայրիկի հետ շատ ավելի երկար ժամանակ անցկացնի (նրա հետ լինի արձակուրդների մի մասը և այլն):

    Մի քանի բառ վախերի մասին: Դժվար թե գիտակից և հասուն մարդը երեխային վատ տրամադրի մոր կամ հոր նկատմամբ: Եվ նման բաներից վախենում են հիմնականում այն ծնողները, ովքեր իրենք են այդպես վարվում: Այլ հարց է երեխային քեզ հետ պահելու անգիտակցական մղումը: Այս ամենն արվում է միայն երեխային բարին կամենալով: Ծնողներն ավելորդ խնամքն ու իրենց վերաբերմունքը բացատրում են գրեթե նույն կերպ` եթե այդքան ուշ-ուշ ենք տեսնվում, ապա մեղք չէ երեխային ավելի թանկ նվեր գնելը, կամ երեխային տարբեր զվարճանքի վայրեր տանելը, նրա չարաճճիությունները տանելը և երես տալը. այս ամենում ոչ մի մեղք և քննադատելի բան չկա:

    Լսելով մեծահասակներին և հետևելով նրանց վարքին` չորս, հինգ տարեկան երեխաները եզրակացություններ են անում, թե ով է լավը, իսկ ով վատը: Երեխայի և հոր հանդիպումներն ամեն անգամ ավարտվում են լացով, հիասթափությամբ:

    Ինչ անել, եթե երեխան բաժանված է ոչ միայն հորից, այլև քույրերից, եղբայրներից, տատիկից և պապիկից: Այստեղ ոչ մի իրավաբանական որոշում չի օգնի: Այստեղ հույսը կարելի է դնել միայն մեծահասկաների հասունության և խոհեմության վրա: Չի կարելի մոռանալ երեխայի` իր հարազատներին կապվածության մասին: Ինչքան էլ որ դա դժվար լինի, պետք է ճանապարհներ գտնել, որպեսզի երեխան շփվի նաև նրանց հետ: Շատ խելացի են վարվում այն ծնողները, ովքեր գիտակցաբար պահում են այդ կապերը և երեխային սովորեցնում, որ իրենց թե՛ հոր, թե՛ նրա բարեկամների հետ իրենց հարաբերություններում ոչինչ չի փոխվել:

    Ինչպես հայտնի է բազմաթիվ դեպքերից, երեխաներն ատում են այն ծնողներին, ովքեր փորձում են իրենց սերն ու հոգատարությունը փոխարինել թանկ նվերներով:
    Յուրաքանչյուր հանդիպման ժամանակ հայրը պետք է իրեն պահի այնպես, կարծես դա սովորական երևույթ է: Իրեն դրսևորի այնպես, ինչպես դա կաներ, եթե ամուսնալուծություն չլիներ, այլ ոչ թե յուրաքանչյուր հանդիպում վերածի մի մեծ խնջույքի և երեխային տեղի-անտեղի նվերներ մատուցի և այլն: Նմանօրինակ հանդիպումները հնարավորություն չեն տալիս շփվել միմյանց հետ, խոսել, մտերմանալ:

    Շատ լավ է, եթե հոր տանը երեխան ունի իր խաղալիքները, իրեն հետաքրքիր իրեր, ինչպես նաև ընկերներ: Պետք չէ հանդիպումների ժամանակ երեխային երկար ժամանակ թողնել մեքենայի մեջ կամ տանել աշխատավայր այն դեպքում, եթե նրան ուշադրություն չեք դարձնելու և կենտրոնանալու եք աշխատանքի վրա:

    Եթե հայրիկն ապրում է այլ քաղաքում, ապա երեխայի հետ հանդիպումների քանակը կապված է լինում նաև ֆինանսների հետ: Հեռավորությունը չի նվազեցնում երեխաների համար հոր ներկայության պահանջը, բայց համարվում է այն բանի ընդունելի արդարացում, թե ինչու են հանդիպումներն այդքան քիչ (եթե ծնողները այդ բացատրությունը չեն չարաշահում):

    Այսպիսի իրավիճակներում պետք է առավելագույն կերպով օգտագործել ամառային արձակուրդները, երբ հայրիկը կկարողանա այն անցկացնել երեխայի հետ:

    Կանոնավոր հանդիպումները շատ կարևոր նշանակություն ունեն երեխայի համար, քանի որ նրա հավատը հոր նկատմամբ միշտ խոցվում է, եթե նա չի հայտնվում, երբ նրան սպասում են: Այն հայրերը, ում աշխատանքն անկանոն է և ովքեր երբեմն ստիպված են լինում աշխատել նաև ազատ օրերին, այդ փաստը պետք է հաշվի առնեն և նախօրոք երեխայի հետ խոսեն ու բացատրեն դա: Նույնիսկ այս դեպքերում հայրերը պետք է ամեն ինչ անեն, որպեսզի չհետաձգեն հանդիպումը. չէ՞ որ երեխան այդքան սպասում է։

    Հաճախ պատահում է այնպես, որ հանդիպումներին խանգարում է ամուսնու թշնամանքը նախկին կնոջ նկատմամբ և երեխաների հանդեպ ունեցած մեղքի զգացումը: Հայրը խուսափում է նախկին կնոջ հետ հանդիպումներից, քանի որ դրանք ստիպում են նրան վերապրել անցյալի դառը զգացողությունները: Լինում է նաև այնպես, որ կինն առիթը բաց չի թողնում նրան իր ատելության մասին ասելու:

    Եթե հայրը հաճախ է հանդիպումները չեղյալ հայտարարում, ապա մայրը պետք է ինչ-որ միջոց գտնի նրան բացատրելու, թե ինչքան է տանջվում դրանից երեխան և ինչքան է նրան սպասում: Եթե հայրը չի ընդունում երեխայի հետ հանդիպումների կարևորությունը և շարունակում է դրանցից խուսափել, կորում է մի քանի ամսով կամ շաբաթներով, ապա մայրիկը պետք է երեխային բացատրի, որ այդպես է լինում ոչ թե այն պատճառով, որ հայրիկը նրան չի սիրում, այլ որ նա երևի շարունակում է բարկացած մնալ մայրիկի վրա և շատ է տանջվում, որ այդպես էլ չկարողացավ ապրել իր հետ և փորձում է մոռանալ այն ամենը, ինչը ստիպում էր նրան այդպես տանջվել:

    Տղային, ով նույնականցնում է իրեն հոր հետ, հաճախ է հանդիպում նրան և շփվում, ուղղակի անհրաժեշտ է, որ իր կողքին իսկապես լավ օրինակ ունենա: Աղջկա մոտ հոր հետ հանդիպումները ձևավորում են այլ հատկանիշներ, բայց նրա համար այդ հանդիպումները նույնպես շատ կարևոր են: Ապագայում նրա՝ տղամարդկանց հետ հարաբերությունների ձևը և ոճը կախված են հոր հետ նախկինում հարաբերություններից, նրա կերպարից, ինչպես նաև այն ամենից, ինչ նա գիտի հոր մասին: Այս ամենը շատ մեծ ազդեցություն է ունենում կյանքում երկրորդ կեսի ընտրության հարցում: Աղջիկներից շատերն ընտրում են իրենց հորը նման տղաների: Եթե աղջիկը հիասթափվում է հայրիկից, կամ նրա մասին լսածը ստիպում է վատը մտածել հոր մասին, դա առաջին հերթին ամենակործանարար ձևով ազդեցություն է ունենում նրա ապագա ամուսնու ընտրության վրա:

    Այս ամենից, սակայն, չի կարելի ենթադրել, որ ամուսնալուծված ընտանիքի երեխաները չեն կարող հանգիստ ու երջանիկ մեծանալ և իսկապես երջանիկ ընտանիք կազմել:
    Շատերի մոտ հենց այդպես էլ լինում է: Սիրելի ծնողներ, անգամ եթե ամուսնալուծված եք, կարող եք դաստիարակել ինքնավստահ, ինքնաբավ երեխաներ, ում կյանքում ամեն ինչ շատ բարեհաջող կդասավորվի:

    Երեխաների և հատկապես տղաների կյանքում հոր դերն իսկապես շատ մեծ է: Երկու-֊երեք տարեկանից սկսած տղան արդեն հստակ պատկերացնում է իր սեռը: Սկսած այդ ժամանակից մինչև վեց տարեկան` երեխան սկսում է ընդօրինակել առաջին հերթին հորը, մեծ եղբորը կամ այլ տղամարդկանց, որոնք իր համար կարևոր նշանակություն ունեն: Երեխան հետևում է, թե նրանք ինչով են սիրում զբաղվել, ինչը նրանց կարծիքով կարելի է անել, ինչը՝ ոչ, ինչպես են նրանք վերաբերվում միմյանց և կանանց, ինչպես են խոսում, ինչպիսի զգացմունքներ են ունենում այս կամ այն իրավիճակներում, այդ զգացմունքերից որոնք են ազատ արտահայտում, որոնք են փորձում թաքցնել, ինչից են նրանք վախենում:

    Հասկանալի է, որ եթե ընտանիքում հայր չկա, մոր համար ավելի դժվար է լինում երեխայի հետ բնական հարաբերություններ հաստատել: Հաճախ նա իրեն միայնակ է զգում: Անկախ այն բանից, ինչքանով է մայրիկը հոգեբանական տեսանկյունից առողջ, նա մեծ ցանկություն է ունենում իր տղային իր մոտ ընկերը դարձնել, հատկապես, եթե նա միակ երեխան է:

    Տղան փորձում է իր հիշողության մեջ պահել հոր կերպարը կամ ստեղծել երևակայական հայրիկ:

    Գիտակից և խոհեմ մայրն ընդգծում է իր նախկին ամուսնու նկատմամբ ունեցած հարգանքը: Իր երեխայի աչքում նա չի վարկաբեկի հորը, անկախ այն բանից, թե իրականում ինչ է մտածում նրա մասին:

    Աղջիկների համար հոր ներկայությունը ևս շատ կարևոր է: Դեռ մանուկ հասակից երեխան բախվում է սեռերի տարբերությանը: Նա պետք է հասկանա, որ տղաներն ու աղջիկները տարբերվում են միմյանցից: Մայրը երեխային չպետք է բացասական վերաբերմունք ներշնչի տղամարդկանց նկատմամբ, անկախ իր նախկին վիրավորանքներից, որոնք նա ստացել է ամուսնուց:

    Երեքից վեց տարեկան հասակում աղջկան անհրաժեշտ է հոր ներկայությունը կամ գոնե նրա կերպարի ստեղծումը, որպեսզի նրա մեջ ձևավորվեն ռոմանտիկ կապվածության զգացմունքները: Ահա այստեղ նրան պետք է օգնի մայրիկը` ձևավորելով հոր դրական կերպարը:

    Եթե աղջիկը հոր մասին շատ քիչ հիշողություններ ունի, նա, ինչպես և տղա երեխաները, ստեղծում է հոր կերպարն իրենց շրջապատող տղամարդկանց կերպարների հիման վրա:
    Այդ տղամարդու կերպարը կարող է մեծ ազդեցություն ունենա երեխայի հետագա ամուսնու ընտրության և ընտանիքի ձևավորման վրա: Հենց դրա համար է անհրաժեշտ, որպեսզի մայրն օգնի երեխային տեսնել հոր լուսավոր ու ամենադրական կողմերը:

    Շատ հաճախ ամուսնալուծված կանայք ապրում են իրենց ծնողների ընտանիքի հետ: Այդ պարագայում երեխա-հայր հարաբերություններում լավագույն դերը կարող է խաղալ պապիկը:

    Մանկական տագնապի մասին

    Մանկական տագնապը զգացում է, որը երեխան կարող է ունենալ անհասկանալի, անորոշ, ինչպես նաև անհանգստություն առաջացնող իրավիճակներում: Երբ իրավիճակը երեխայի համար դառնում է հասկանալի և որոշակի, տագնապը մարում է: Սակայն, երբ երեխայի կյանքում տագնապաբեր իրավիճակները գերակշռում են, ապա հնարավոր է բարձր տագնապայնության և հետագայում տագնապային անձի ձևավորում։

    Իհարկե, կարևոր ենք համարում նշել նաև, որ տագնապի չափավոր մակարդակը հանդիսանում է ակտիվ անձի բնական և պարտադիր առանձնահատկություն:

    Իսկ հիմա եկե՛ք քննարկենք, թե այդ որ իրադրությունները կարող են տագնապաբեր լինել և առաջացնել բարձր տագնապայնություն երեխաների շրջանում։

    ▲ Հղիության ընթացում երեխային կորցնելու ծնողների տագնապը,
    ▲ Վաղ տարիքում երեխայի համար մայրիկի չափազանց անհանգստությունը, ինչը փոխանցվում է փոքրիկին,
    ▲ Հիվանդությունները և մայրիկից երկարատև բաժանումը,
    ▲ Գերխնամքը կամ թերխնամքը,
    ▲ Ընտանիքում կոնֆլիկտային հարաբերությունները,
    ▲ Ֆիզիկական և հոգեբանական ապահովությանը սպառնացող իրադարձությունները,
    ▲ Երեխայի նկատմամբ անհամապատասխան, ավելի հաճախ չափից մեծ պահանջները,
    ▲ Հակասական պահանջները երեխայի նկատմամբ /մամա-պապա-տատիկ-պապիկ և այլն/։ Երբ մայրիկի մոտ երեխայի համար այս կամ այն արարքը սահմանափակվում է, իսկ հայրիկի, կամ տատիկ-պապիկի մոտ երեխան տվյալ արարքի համար ստանում է այլ արձագանք, և հակառակը։ 
    ▲ Այլ մարդկանց հետ համեմատելու /քույր-եղբայր-ընկերներ/ ծնողների սովորությունը,
    ▲ Դաստիարակության մեջ հետևողականության պակասը կամ ավտորիտար դաստիրակության ոճը։ Ի՞նչ նկատի ունենք դաստիարակության մեջ հետևողականության պակաս ասելով․ մե՛կ երեխայի ոչ այնքան ցանկալի վարքը, կամակորությունները որոշակի ժամանակ տանելի են ծնողների կողմից, մե՛կ տվյալ վարքին ի պատասխան երեխան հանդիպում է բուռն զայրույթի և սահմանափակման։
    ▲ Ինչպես նաև ավելացնենք մի ակտուալ կետ, երբ երեխային շրջապատող մեծահասակներն անընդհատ անհանգիստ են, լարված, հուզականորեն հագեցած քննարկումներ են ունենում տարբեր թեմաների շուրջ։

    Ո՞ր դրսևորումներերը կարող են հուշել, որ երեխայի մոտ առկա է բարձր տագնապայնություն

    ▲ Երեխայի բարձր շարժողականությունը, ինչպես օրինակ՝ ձեռքերի մեջ տարբեր իրեր պտտելը, սեղանին թմբկահարելը, հոնքերը պոկոտելը, մազերի հետ խաղալը և այլն,
    ▲ Կրկնվող գործողություններ կատարելը,
    ▲ Ինչ-որ բանի վրա կենտրոնանալու դժվարությունը,
    ▲ Քնի խանգարումները,
    ▲ Մկանային լարվածությունը, տիկերը դեմքի վրա կամ մարմնի այլ հատվածներում,
    ▲ Օնանիզմը /ձեռնաշարժություն/,
    ▲ Կակազությունը,
    ▲ Որոշակի երևույթներից կամ իրավիճակներից խուսափելը, քանի որ անվստահության զգացումը և երեխայի պատկերացումներն իր մասին կարող է խանգարել։

    Ինչը՞ կարող է օգնել

    ▲ Դաստիարակության մեջ հետևողականություն պահպանելը,
    ▲ Ապահով և վստահելի փոխհարաբերություններ ստեղծելը,
    ▲ Ֆիզիկական շփման միջոցով սեր արտահայտելը,
    ▲ Սեփական օրինակով ամեն ինչում վստահ պահվածքը, օրինակ ծառայելը,
    ▲ Ինքնաարտահայտվելու հնարավորություն ստեղծելը՝ խաղալը, նկարելը, ծեփակերտելը,
    ▲ Օրվա ընթացքում որոշակի ժամանակ հատկացնելը, և երեխային՝ իրեն օգտակար, պիտանի զգալու հնարավորություն ստեղծելը,
    ▲ Երեխայի արարքներին հուզական արձագանքներ, գնահատականներ չտալը,
    ▲ Տարբեր աշխատանքներ անելիս՝ երեխայի ունեցած փոքր նվաճումները խրախուսելը։

    Հեղինակ՝ հոգեբան մանկական Գոհար Բարխուդարյան։

    Քաղցկեղով հիվանդ երեխաների միջազգային օրը

    Փետրվարի 15-ը համարվում է քաղցկեղով հիվանդ երեխաների միջազգային օրը։ Այս օրն առիթ է ևս մեկ անգամ հանրության ուշադրությունը հրավիրել քաղցկեղով հիվանդ երեխաների կարիքների վրա և ևս մեկ անգամ շեշտադրելու, որ քաղցկեղը դատավճիռ չէ։ Այն հնարավոր է կանխել և բուժել համապատասխան իրազեկվածության և միջամտությունների դեպքում։ 

    Հիվանդության վաղ ախտորոշումը հնարավոր է դարձնում կյանքեր փրելը։ 

    Հետևաբար առանձնացրել ենք որոշակի նշաններ, որոնց մասին իրազեկ լինելը կօգնի հիվանդության վաղ բացահայտմանը․
    — Հաճախակի գլխացավեր, որոնք ուղեկցվում են առավոտյան սրտխառնոցներով,
    — Շարունակական և չհիմնավորված քաշի կորուստ,
    — Հաճախ կրկնվող ինֆեկցիոն հիվանդություններ,
    — Ոսկրերում, հոդերի, մեջքի կամ ոտքերի հատվածներում մշտական ցավեր, այտուցվածություն,
    — Երեխայի ակնագնդերի հետևի մասերում սպիտակ գծերի առաջացում,
    — Հաճախակի փսխումներ կամ սրտխառնոցներ առանց փսխման,
    — Մշտական հոգնածություն կամ մաշկի նկատելի գունատություն,
    — Առանց որևիցե պատճառի ժամանակավոր կամ մշտական ջերմության բարձրացում,
    — Լիմֆատիկ գեղձերի մեծացումներ վզի, փորի, կրծքի, նստատեղի հատվածներում,
    — Մաշկի վրա կապտուկների, ցանի կամ արյան կուտակումների առաջացում,
    — Հանկարծակի նկատելի և պահպանվող փոփոխություններ երեխաների ֆիզիկական վիճակի մեջ։

    Իհարկե, սա չի նշանակում, որ ցանկացած նշանի առկայության դեպքում արժե անհանգստանալ։ Սակայն, եթե առկա են մի քանի նշաններ համատեղ, ապա ցանկալի է դիմել մանկաբույժի և հանձնել արյան հետազոտություն։

    Երբ իրազեկված ենք, նաև պաշտպանված ենք ու հանգիստ։

    Երեխաների հետ աշխատելիս (պատերազմի ժամանակ)

    Պատերազմական իրավիճակում, շատերը ցանկանում են և շտապում օգնել, հատկապես երեխաներին: Սակայն շատ կարևոր է այդ քաոսի և վազքի մեջ հաշվի առնել մի շարք կանոններ և չափորոշիչներ, որոնք թույլ չեն տա շտապելու պատճառով սխալներ թույլ տալ:

    1. Երեխաների հետ հանդիպելուց առաջ, անպայման պարզեք, թե որքան ժամանակ կարող եք տրամադրել նրանց հետ աշխատանքին, քանի օր և քանի ժամ, քանի անգամ կարող եք այցելել:

    2. Տվյալ կացարանի ղեկավարության կամ մանկավարժների հետ հստակեցրեք՝ որքան ժամանակ կարող են տվյալ երեխաները կայուն կերպով լինել այս վայրում և ձեզ հետ ժամանակ անցկացնել, խաղեր խաղալ, զրուցել կամ որևէ հոգեբանական աջակցություն ստանալ:

    3. Եթե հոգեբան եք, ապա պարզեք կացարանի ղեկավարներից կամ հենց երեխաներից, արդյոք որևէ հոգեբան աշխատել կամ աշխատում է նրանց հետ: Պետք է խուսափել կրկնակի, իրար խանգարող կամ կրկնող գործողություններից:

    4. Երեխաների հետ ծանոթանալիս, նրանց հստակ տեղեկացրեք, թե ով եք, ինչ նպատակով եք եկել և որքան ժամանակ եք նրանց հետ անցկացնելու, որքան անգամ եք հանդիպելու, և երբ են ավարտվելու աշխատանքները:

    5. Հնարավորության դեպքում պարզեք երեխաների ունեցած փորձառությունը և աշխատեք նույն խմբում ընդգրկել միասին, միևնույն փորձառությունն ունեցած երեխաներին: Կարող են լինել պարզապես տարհանված, ընտանիքից բաժանված, հարազատ կորցրած, արտակարգ իրավիճակների անմիջական մասնակից և այլ փորձառություն ունեցող երեխաներ: Նրանց պետք է խմբավորել առանձին:

    6. Ոչ մի դեպքում մի արգելեք երեխաներին խոսել, պատմել իրենց փորձի մասին, մի շեղեք և մի ցրեք նրանց վատ մտքերը, երբ նրանք ուզում են պատմել:

    7. Սահմանեք աշխատանքների սկիզբ և ավարտ: Երեխաները սթրես են ապրում ամենաշատը անորոշությունից, անավարտությունից և նրանից, որ իրենց սպասումները չեն արդարանում: Հետևաբար խուսափեք սուտ խոստումներ տալուց, անիրական ակնկալիքներ առաջացնելուց:

    8. Երեխաների հետ անկեղծ խոսեք տեղի ունեցողի մասին և շեշտը դրեք հոգևոր արժեքների, հոգևոր ձեռքբերումների վրա: Ամեն ինչ ավելի հեշտ է լինում, երբ իմաստ կա, հատկապես, երբ այն արդար է: Երեխաները պետք է իմանան, որ մեծերը գիտեն, թե ինչ են անում:

    9. Մի խուսափեք մահվան մասին խոսելուց, տարբեր տարիքի երեխաներ, տարբեր կերպ են ընկալում մահը: Բացատրեք նրանց, որ մահը մեր կյանքի անբաժան մասն է, և ինչպես ամեն բան ունի սկիզբ, ունի նաև վերջ, ինչպես ծառերը տերևաթափ են լինում աշնանը և նորից տերևներ են դուրս գալիս գարնանը, այնպես էլ մարդկանց կյանքը ավարտվում է, բայց շարունակվում է նոր ծնված մարդկանց մեջ: Մեր հերոսներն ասում են, որ մահը վախենալու չէ, եթե դու արդարության համար ես կռվում:

    10. Մի փնտրեք հրաշագործ սփոփիչ բառեր, այդպիսիք չկան պատերազմի ժամանակ:

    Հիշեք, որ Դուք ևս մարդ եք և ենթարկվելու եք սթրեսի նման իրավիճակներում աշխատելիս: Անպայման ունեցեք մեկը, ում կդիմեք, երբ ծանր ապրումներ ունենաք: Ամեն աշխատանքային օրվա ավարտին, փորձեք մի փոքր խոսել մտերիմների կամ գործընկերների հետ Ձեր ապրումների մասին: Օգնեք նաև ինքներդ Ձեզ:

    Հեղինակ՝ հոգեբան Անուշ Ալեքսանյան

    Երեխաների նկատմամբ սեռական բնույթի գործողություններ (բռնություն, ոտնձգություններ)

    Այս թեմայի շուրջ քննարկումներ, մասնագիտական և ծնողական մտահոգություններ հայտնելիս՝ հարկ է հաշվի առնել.

    1․ Երեխայի նկատմամբ սեռական բռնություն և ոտնձգություններ իրականացնում են հիմնականում և ավելի հաճախ երեխայի կողմից վստահելի և մտերիմ մարդիկ: Հաճախ կարող են լինել համադասարանցիները, բակի երեխաները, հաստատության աշխատակիցները, ծնողները կամ նրանց ներկայացուցիչները և օտար մարդիկ:

    2․ Սեռական բռնության կարող են ենթարկվել ինչպես սոցիալապես անապահով խավի այնպես էլ սոցիալապես պաշտպանված և ապահովված խավի երեխաները: Սոցիալական վիճակի հետ այս խնդիրը կապելը թուլացնում է ծնողների զգոնությունն ու երեխաների պաշտպանությունը:

    3․ Սեռական բռնության ամենավտանգավոր հետևանքը մեղքի զգացումն է տեղի ունեցածի համար, այսինքն բռնության զոհը բռնությունից հետո սկսում է իրեն մեղավոր զգալ իր նկատմամբ կատարվածի համար:

    4․ Վերոնշյալը պատճառ է հանդիսանում, որ երեխաները լռում են կատարվածի մասին: Սեռական բռնության ենթարկված երեխաների ճնշող մեծամասնությունը չի խոսում իր հետ կատարված սեռական բնույթի գործողությունների մասին ծնողների հետ:

    5․ Սեռական բռնության հետևանքներից և ախտանշաններից է նաև սեքսուալ վարքագիծը: Այսինքն երեխան սկսում է բռնությունից հետո սեքսուալ վարք դրսևորել, սեթևեթել, խոսել սեռական հարցերի մասին և այլն: Այս վարքը հոգեբանական և ֆիզիկական տրավմայի հետևանք է, որ շատ շահարկվում է բռնարարների կողմից, ապացուցելու համար, թե իբր զոհն ինքն է նախաձեռնել: Բայց սա պարզապես ախտանշան է:

    6․ Սեռական բռնության կարող է ենթարկվել ինչպես շատ սիրված և խնամված, այնպես էլ մերժված երեխան: Ծնող-երեխա հարաբերություններն այստեղ սովորաբար դեր չեն խաղում:

    7․ Սեռական բռնության ենթարկված նախադպրոցական տարիքի երեխան հնարավոր է չգիտակցի, թե ինչ գործողություններ են իրականացվում իր նկատմամբ: Հարկ եմ համարում հիշեցնել, որ սեռական բռնությունն ու ոտնձգությունը միայն սեռական ակտի միջոցով չի լինում, դա կարող է լինել շփման, երեխայի մարմինը շոյելու, հպվելու, սեփական սեռական օրգանները երեխային կպցնելու և այլ ճանապարհներով:

    8․ Տարրական դպրոցի երեխաների համար արդեն հասանելի են պոռնոգրաֆիկ բնույթի համացանցային նյութերը: Եթե Դուք հետևում եք Ձեր երեխային, շատ լավ է, բայց նրան այդ նյութերը ցույց են տալիս այլ համադասարանցիներ, նրանցից մի քանի տարի մեծ դպրոցականներ: Նրան տարբեր նյութեր են ուղարկում համացանցով: Այդ պարագայում մենք վտանգ ունենք, որ երեխան հեռուստացույցից ու համացանցից կիմանա ավելին, քան մենք կարծում ենք:
    Որքան էլ մտածենք ու քննարկենք սեքսուալ լուսավորութան հարցերը, երեխաներն ավելի շուտ են տեղեկանալու դրանցից, քան մենք կարծում ենք: Կրթության ոլորտն ավելի դանդաղ է ռեֆորմների ենթարկվում, քան զարգանում են ինֆորմացիայի միավորների երեխաներին հասնելու միջոցները:

    9․ Գրեթե ՀՀ-ի բոլոր դպրոցներում տեղի են ունենում նման դեպքեր, երբ մի քանի տարի մեծ դպրոցականները որևէ տղայի, ավելի քիչ որևէ աղջկա ենթարկում են տարբեր տիպի բռնությունների վախեցնելով, գաղափարական տարբեր ճնշումներով և այլն: Իհարկե համատարած չեն, սակայն երեխան, մեկն է, թե տասը, էական չէ այս հարցում: Բավական է հաշվել, թե քանի դպրոց կա, քանի բակ, քանի հաստատություն և բազմապատկել գոնե 2-ով և կստանանք մի թիվ, որը միջինն է, բայց ամբողջ իրականությունը չէ:

    10․ Ժամանակակից հասարակությունը չափազանց սեքսուալացված է, որի հետևանքով սեքսուալ ոտնձգությունների վտանգը մեծանում է, երեխաների հետաքրքրությունն ավելանում է սեռական հարցերի նկատմամբ:

    11․ Երեխաների նկատմամբ բռնություններից խոսելը բոլորիս համար դժվար է, քանի որ չենք ցանկանում պատկերացնել, որ նման բան կարող է գոյություն ունենալ: Եվ դա նորմալ է, բոլորս մերժում ենք թեման, ուզում ենք հերքել: Ծնողները, որոնք տեսել են իրենց երեխայի նկատմամբ անթույլատրելի գործողության նշաններ, հաճախ այս պատճառով մերժել ու հերքել են իրողությունը:

    12․ Դեպքերից շատերում ծնողները իրենք են իրենց կողմից վստահված մարդու մոտ մենակ թողել իրենց երեխային: Մի դեպքում դաշնամուրի ուսուցիչը, մյուս դեպքում ընկերուհու տղան, էն մյուս դեպքում հարազատ քրոջ որդիները, մյուս դեպքում բակի տղաներից մեկը, հանգստյան տան հյուրերից մեկը… Նշված դեպքերն իրական օրինակներից են և բոլորում ծնողներն այդպես էլ չեն իմացել դեպքի մասին:

    13․ Բռնութան և անձի սահմանների մասին կրթության բացը, երեխաների վտանգների մասին տեղեկացվածության բացը նպաստում է դեպքերի քանակի ավելացմանն ու հատկապես դեպքը կոծկելուն և թաքցնելուն:

    14․ Եթե բացահայտվում է Սեռական բռնության դեպքը, բռնության ենթարկված երեխաների և մեծահասակների նկատմամբ, հասարակության կողմից հետապնդումներ ու հալածանք է տեղի ունենում: Ինչը նպաստում է, որ մարդիկ լռեն և թաքցնեն դեպքերը:

    15․ Որոշ երեխաներ ենթարկվում են շարունակական սեռական բռնության՝ իրենց հարևան երեխաների, բարեկամների, ծնողի կամ նրան փոխարինող անձի կողմից: Սեփական մասնագիտական պրակտիկայում եղել են նման պատմություններ, որոնք շարունակվել են տարիներ, մինչև զոհը պարզապես տեղափոխվել կամ հեռացել է ինչ-ինչ պատճառով բռնարարի համար հասանելի տարածքից: (Ներողություն եմ խնդրում այս օրինակների համար, բայց սրանք կան և պետք է հաշվի առնել):

    Երեխաներին սեռական ոտնձգություններից կարող են պաշտպանել.

    — Իրական դեպքերի մասին ծնողների և մանկավարժների տեղեկացվածությունը:

    — Երեխաներին (նախադպրոցական և տարրական դպրոցական տարիքի) ոչ թե սեռական բռնության կամ սեքսի մասին, այլ իր մարմնի անձեռնմխելիության և օտար մարդկանց հետ շփման սահմանների մասին տեղեկացվածությունը:

    — Ինչպես երեխաների, այնպես էլ ծնողների համացանցային ապահովության և պաշտպանվածության, համացանցային հալածանքի մասին տեղեկացվածությունը:

    — Մշակույթի, արվեստի, բնության հետ երեխաների սերտ շփումը, կրթության ընթացքում երեխաների մեջ նրանց տաղանդների բացահայտումն ու խթանումը: Բռնությունը ագրեսիա է, որը անզորության ու խորը խնդիրների արտահայտում է, երեխաներին պետք է օգնել, որ ինքնաբավ լինեն:

    — Հասարակության բռնարարին դատապարտող, պատժող և զոհին աջակցող, քաջալերող, սատարող վերաբերմունքը: Դա կօգնի, որ դեպքերը բացահայտվեն, զոհերը խոսեն:

    Ի՞նչ անել, երբ երեխան վատ բառեր է ասում

    Վատ բառերն առաջին հերթին ամրապնդված վարքի դրսևորումներ են։ Եթե երեխայի վարքում նկատում ենք ինչ-որ երևույթներ, ապա պիտի իմանանք, որ մենք ենք ինչ-որ կերպ ամրապնդել դրանք։ Ամրապնդումը կարող է լինել բացասական կամ դրական վերաբերմուքնի ձևով։ Էական չէ։ 
    Վատ բառերը երեխան սովորում է նաև իր ընտանքի մեծահասականերից։ Այսինքն՝ սա յուրացված վարք է դառնում։ Եթե ուզում ենք, որ մեր երեխաները գեղեցին խոսեն, ապա ինքներս պետք է հետևենք մեր խոսքին։ Մեծահասակները վատ խոսքեր օգտագործելիս ավելի ընտրողաբար են, քանի որ գիտեն որտեղ և ինչ ասել։ Երեխաներն էլ, բնականաբար, այդքան փորձ ու գիտելիք չունեն և դրանք օգտագործում են տեղի-անտեղի։ Նաև այդ պատճառով նրանց վարքը ավելի նկատելի է։ Սա ևս պետք է հաշվի առնել։


    Ավելի լավ է հետևենք մեր խոսքին։ 

    Հարց է ծագում՝ ինչու ենք դրանք այդպես գրավում նրանց։ Ամեն բան թաքնված է այդ բառերի արտաբերման հուզականության մեջ։ Սովորաբար վատ բառերը մարդիկ ասում են բարկացած, խիստ հուզված ժամանակ։ Երեխաներին գրավում են այդ հուզական արտահայտումները և նորմալ վիճակից տարբեր վարքագիծն ու գործողությունները։ Երբեմն դրանք կարող են վախեցնող լինել, երբեմն՝ հետաքրքիր, երբեմն զավեշտալի․ մի բան հաստատ է, դրանք երբեք դեմքի անտարբեր արտահայտությամբ չեն ասվում։ 
    Մյուս կարևոր հանգամանքն այն է, որ երեխայի արտաբերած վատ բառերի հանդեպ երբեք անտարբեր չեն մնում մեծահասակաները։ Իսկ երեխան ի բնե ցանկություն, պահանջմունք ունի ազդելու իրեն շրջապատող միջավայրի վրա։ Երբ նա զգում է, որ այս կամ այն բառն օգտագործելով շրջապատողները պարտադիր ինչ-որ կերպ արձագանքում են դրան, նա սկսում է այդ բառերն ավելի շատ օգտատործել այդ միջավայրի վրա ավելի շատ ազդելու համար։ Եթե արձագանքը բացասական է լինում, դա արդեն դառնում է շրջապատին կառավարելու միջոց։ Ես այսպես կասեմ և նրանք կբարկանան կամ կսկսեն խնդրել ինձ, որ չասեմ, ավելի լավ․․․
    Պատիժն ու գովեստը նույն ազդեցությունն են ունենում վարքի վրա, երկուսն էլ ամրապնդում են այդ վարքը։ Միակ վերաբերմունքը, որ կարող է օգնել, որ վատ վարքը նվազի կամ առհասարակ վերանա, անտարբերությունն է։ Մեծահասակները միշտ ավելի բուռն են արձագանքում վատ վարքին, քան լավ վարքին։ Դա է պատճառը, որ վատ վարքը ավելի արագ է յուրացվում և ավելի արագ ամրապնդվում։ Մեծերը վատ վարք են դաստիարակում երեխաների մեջ։ 
    Ի՞նչ պետք է անեն ծնողները (բարկանալ, պատժել, թե․․․)
    Դաստիարակության ոսկե կանոնն է․ «Անտեսի՛ր վատը, խրախուսի՛ր լավը»։ Պետք է առաջնորդվել այս կանոնով։ Հնարավորին պետք է անտեսել վատ խոսքը, քանի որ չկա երեխա, որ գոնե մեկ անգամ վատ բառ ասած չլինի։ Առաջին անգամ ասածին մեր արձագանքը կանխորոշում է՝ դա կդառնա սովորություն երեխայի մոտ, թե կանցնի այնքան հեշտ, ինչպես ձևավորվել է։ 
    Եթե կարճ ամփոփենք, թե ինչ պիտի անեն ծնողները, ապա կարելի է ասել․
    1․ Հետևե՛լ սեփական խոսքին։
    2․ Հետևե՛լ սեփական արձագանքներին, բուռն հուզական արձագանք չտալ երեխայի վատ բառերին։ 
    3․ Լինե՛լ համբերատար, հնարավորինս անտարբեր մնալ երեխայի վատ բառերի նկատամբ։
    4․ Չամրապնդել վատ բառերը մեր սեփական ուշադրությամբ և արձագանքով։

     Հեղինակ՝ Անուշ Ալեքսանյան

    Պատիժ, թե հրեշը մեր ներսում

    Երեխաների մեծամասնությանը ծնողներն անհարկի պատժում են միայն այն պատճառով, որ այդ պահին զայրացած են կամ հոգնած, կամ՝ չգիտեն ինչ անել: Դրա հետևանքով երեխաները տառապում են ու անլիարժեք զգում իրենց, իսկ հետո երկար տարիներ տանջվում են երջանիկ լինելու ձգտմամբ: 

    Կոպիտ պատիժներ, ծեծ կիրառող ծնողներն արդարացնում են իրենց գործողությունները, պատճառաբանելով, որ երեխայի վարքն անտանելի է: Այնինչ իրենք անտանելի են որպես ծնող՝ տվյալ երեխայի համար: Չի անցնում մի օր, որ ես չկարդամ ծեծի մասին հպարտ արտահայտություններ և դրա տակ բազմաթիվ կարեկցական մեկնաբանություններ, թե՝ խեղճ մայր, 10 դե՛, չի դիմանում, անում է: Մի մայրիկ էլ պատմում էր, որ նույնիսկ երեխայի թաթիկն է ասեղով ծակել, և անգամ այդ ծայրահեղ միջոցն արդյունք չի տվել: Հոգեբաններից շատերը կարծում են, որ բռնություն կիրառող ծնողը նույնպես ունի հոգեբանական խնդիրներ, և նրան ևս պետք է հասկանալ: Համաձայն եմ միայն վերջին կետին. պետք է հասկանալ, թե ինչու են մարդիկ այդպես վարվում: 

    Դրա պատճառներն են.

    1. Անպատժելիություն 

    Եթե երեխան կամ մեծահասակը վստահ է, որ իր արարքի համար չի պատժվելու, ապա ավելի անկաշկանդ է գործում: Ցանկացած հասարակությունում, երբ վերականգնվում է արդարությունը, և այլոց իրավունքները ոտնահարողները պատժվում են, սկսում է պակասել բռնությունների քանակը: 

    2. Իշխանություն 

    Սովորաբար ինչ որ մեկի նկատմամբ բռնություն կիրառում են իշխանություն կամ այլ առավելություն ունեցող անձինք: Ընտանիքում հաճախ բռնություն կիրառում է տղամարդը կնոջ նկատմամբ, մեծ երեխան` փոքրի, երեխաներն իրենց տարեց ծնողների նկատմամբ, աշխատավայրում ղեկավարը՝ ենթակաների, պետական իշխանություն ունեցողները՝ հասարակ քաղաքացիների նկատմամբ և այլն: 

    3. Հոգեբանական խնդիրներ՝ զայրույթի կառավարման դժվարություն

    Բռնությունը ագրեսիայի դրսևորում է, և ագրեսիան էլ իր հերթին ծնվում է զայրույթի զգացումից, զայրույթն էլ՝ անկարողության զգացումից: Իհարկե, ոչ միշտ է բռնությունը ծնվում զայրույթից: Բռնություն կարող է կիրառվել նաև վերոնշյալ պատճառներից ելնելով: 

    4. Գիտելիքի պակաս 

    Ծնողները հաճախ չգիտեն ինչպես վարվել երեխաների հետ, չեն կարողանում նրանց կառավարել կամ կարծում են, որ ապտակը, ծեծը թույլատրելի դաստիարակության մեթոդներ են: Նման դեպքերում բռնությունը կիրառվում է միայն գիտելիքների և ծնողնավարման հմտությունների պակասի պատճառով: 

    Մեկ հարց եմ ուզում տալ. իսկ ինչու՞ է ստացվում այնպես, որ այդ խնդիրներն ունեցող մարդիկ միայն իրենց փոքրիկներին են ծեծում, օրինակ՝ երբեք չեն ծեծում տան մեծ անդամներին, չեն ծեծում իրենց հարևանի երեխային, չեն ծեծում փողոցով անցնող անծանոթ մարդուն, որի արարքը դուր չի գալիս իրենց: Դուք ճիշտ եք. նրանց չեն կարող ծեծել: Ստացվում է, որ մենք ծեծում ենք մեր երեխային, որովհետև կարո՛ղ ենք անել դա, և մեր երեխան անպաշտպան է մեզ հետ համեմատած: Բռնությունը ծնվում է իշխանությունից և անարդարությունից: 

    Ինչպե՞ս է ստացվում, որ այն երկրներում, որտեղ կա հստակ օրենսդրություն ընտանեկան բռնության վերաբերյալ, մարդիկ շատ ավելի կանոնավոր վարք են դրսևորում, և երեխաներն էլ որոշ չափով կարողանում են պաշտպանել իրենց իրավունքները: Ճիշտ եք, պատժվելու վախը միշտ օգնում է 11 կառավարել հասուն մարդու վարքը: Հոգեբանական խնդիրներն ու զայրույթի կառավարման դժվարություններն իսկապես պատճառ են դառնում երեխաների նկատմամբ կոպիտ վերաբերմունքի: Սակայն, այդ դեպքում ծնողները սովորաբար դիմում են մասնագետների և աջակցություն խնդրում: Կամ նվազագույնը՝ գոնե մեղավոր են զգում իրենց արարքների համար և առնվազն չեն հպարտանում դրանով:

    Գիտելիքի պակասը պատժի անհարկի կիրառման և չարաշահման պատճառ է իսկապես, սակայն նորից՝ այս դեպքում չի վերածվում բռնության, այլ պարզապես ստանդարտ պատիժներ են կիրառվում (անկյուն կանգնեցնել, ականջը քաշել, վախեցնել), ինչպիսիք շատերն ստացել են ավանդական դաստիարակության պատճառով: Ի հակառակ սրա, երեխաներին ծեծող ծնողների ճնշող մեծամասնությունը գիտի, որ ծեծել չի կարել ի, որ դա չի օգնում երեխայի վարքի կառավարմանը, բայց շարունակում է ծեծել:

    Մի փոքրիկի հետ շփվելով ու զրուցելով պարզեցի, որ նա երազում հրեշներ է տեսնում անընդհատ, այդ հրեշները միշտ հագնում էին իր մայրիկի զգեստները: Նկարներում բոլոր կախարդներն իր մայրիկի սիրելի գույներով էին հագնվում: Այդ մայրիկը հրեշ չէր, շատ սովորական մայրիկ էր, ինչպես երեխային ծեծող, իր զգացմունքները չզսպող, բոլորին «սիրող» և երեխայի վրա ամբողջ զայրույթը թափող, սովորական հայ մայրիկներն են:

    Մերժված երեխաներ

    Յուրաքանչյուր մանկական կոլեկտիվում կան մոդայիկ, ընդունված երեխաներ և ոչ այնքան։ Կան ուրախ, շփվող, ակտիվ երեխաներ և լռակյաց, միայնակ երեխաներ։ Երեխաներից ոմանց բավարարում է դասարանում նման երկրորդական դերում լինելը, իսկ ոմանք տառապում և ցավոտ ապրումներ են ունենում դասարանում նման կարգավիճակում հայտնվելու համար։ Նրանք չեն կարողանում կամ չգիտեն ինչպես որևէ բան փոխել ստեղծված իրավիճակում։ Որոշ երեխաներ շատ ջանքեր են թափում դասարանում լիդերի դերում հայտնվելու համար, բայց չեն կարողանում իրենց հավակնություններին համապատասխան վարք դրսևորել և արդյուքնում լիդերի փոխարեն ծաղր ու ծանակի են ենթարկվում, մերժվում խմբի կողմից։ Այս երևույթը, ցավոք, հաճախ հանդիպողներից է, գրեթե յուրաքանչյուր դասարանում կան նման երեխաներ։ Պետք է նաև փաստել, որ նման իրավիճակները միաժամանակ դժվար լուծելի են։ 

    Գործող անձինք

    Յուրաքանչյուր դրամա ենթադրում է դերերի հստակ բաժանում։ Հալածանքի իրավիճակում միշտ կան պարագլուխներ, նրանց զոհերը, և իհարկե հետապնդողներ՝ երեխաների հիմնական մասը, որոնք պարագլուխների գլխավորությամբ իրականացնում են հալածանքը։ Երբեմն դասարանում լինում են չեզոք դիտորդներ։ Մեր կարծիքով նրանք ոչնչով չեն տարբերվում հետապնդողներից, որովհետև իրենց լռությամբ նրանք խրախուսում են հալածանքը և ոչ մի կերպ չեն դիմադրում իրավիճակին։ Հաճախ երեխաներն իրենց ներսում քննադատում են իրենց համադասարանցիների ագրեսիվ պահվածքը, բայց որևէ բան չեն ձեռնարկում՝ վախենալով դառնալ հաջորդ զոհը։ Երբեմն երեխաները իրենց հոգու խորքում ուրախ են լինում, որ դասարանում ինչ-որ զոհ կա, որովհետև պարագլուխները տվյալ դեպքում միշտ զբաղված են լինում կոնկրետ մեկին հալածելով և հանգիստ են թողնում մնացածին։
    Լինում է նաև, որ դասարանում հայտնվում են զոհի պաշտպաններ։ Երբեմն պաշտպանի ի հայտ գալը կարող է հիմնովին փոխել իրավիճակը, հատկապես եթե պաշտպանները մի քանիսն են, կամ նրանց կարծիքի հետ հաշվի են նստում դասարանում։ Այս դեպքերում հետապնդողների մեծ մասը թողնում է իրենց զոհին և կոնֆլիկտն իր լուծումը ստանում է հենց սկզբում։ Բայց լինում են դեպքեր, երբ հենց պաշտպաններն են դառնում հալածանքի առարկա։

    Դիտարկենք հիմնական գործող անձանց հոգեբանական առանձնահատկությունները։

    Պարագլուխներ

    Սովորաբար դասարանում մեկ կամ երկու երեխա դառնում է հալածանքի նախաձեռնողը։ Նրանց ինչ-որ պատճառով դուր չի գալիս այս կամ այն համադասարանցին, և նրանք սկսում են ծաղրել, խաղերում չընդգրկել, ցուցադրական կերպով խուսափել նրանցից։ Գործընթացը կարող է շատ շուտ սկսել, նույնիսկ առաջին կիսամյակից կարող են հստակ երևալ զոհն ու հետապնդող պարագլուխները։ Դիտողունակ մանկավարժներին դժվար չի լինի հասկանալ՝ ովքեր են այս դերերում։ Տղաները կարող են լինել և տղաների և աղջիկների հալածող, իսկ աղջիկները սովորաբար հարձակվում են աղջիկների վրա, իսկ տղայի հալածանքի պարագայում նրանք կամ կիսում են մեծամասնության կարծիքը կամ կարող են նույնիսկ ակտիվորեն պաշտպանել նրան։ Ավելի հաճախ ինչ-որ մեկին հետապնդելու և հալածելու հիմնական պատճառը լինում է ինքնահաստատվելը, առանձնանանալը մյուսներից։ Ավելի հազվադեպ է պատահում, որ հալածանքի պատճառը վրեժը լինի ինչ-որ արարքի համար։ 

    Ընդունված է համարել, որ նեղացնողի դերում հայտնվում են չհաստատված և կյանքի կողմից հալածված, անինքնավստահ երեխաները։  Ա․ Ադլերի համաձայն՝ «հաճախ անլիարժեքության բարդույթը թաքնվում է գերագնահատման բարդույթի տակ, որը փոխհատուցող դեր է կատարում տվյալ դեպքում։ Այս դեպքերում մարդու մեջ մեծամտություն, ինքնասիրահարվածություն, ինքնագոհություն է լինում»։ Բայց երբեմն դիտարկվում է նաև, որ շատ բարենպաստ ընտանիքներում ծնված երեխաները ևս դառնում են պարագլուխներ։ Դա գալիս է նրանից, որ երեխաները այնքան վստահ են իրենց ուժերի ու լիարժեքության վրա, որ իրենց լիարժեք իրավասու են համարում իրենց դուր չեկած երեխային դուրս մղել կոլեկտիվից։ Դա երբեմն գալիս է նաև ընտանիքի վերաբերմուքնից, ծնողների այն տեսակետից, որ իրենց ոչ այնքան հարմար երեխային պետք է հեռացնել դասարանից ու զերծ պահել իրենց երեխային նման շփումներից։ Հաճախ այս ծնողները ոչ մի կերպ չեն ընդունում, որ իրենց երեխան ընդունակ է հալածանքի նախաձեռնող լինել։ Նման ծնողները բացատրում են, որ իրենց երեխան շատ բարեկիրթ է շփման մեջ, պատրաստակամ է օգնելու և սատարելու թույլերին, իրենց երեխայի նմանատիպ վարքը պատճառաբանելով իբրև տվյալ երեխայի հարձակումներից բխող պաշտպանական արձագանք։

    Այսպիսով հալածանքի նախաձեռնողներ կարող են դառնալ՝

    • Ակտիվ, շփվող, դասարանի լիդերի հավակնող երեխաները
    • Ագրեսիվ, ինքնահաստատման համար թույլ, անպաշտպան զոհ գտած երեխաները
    • Ամեն կերպ ուշադրության կենտրոնում գտնվելու ցանկություն ունեցող երեխաները
    • Երեխաներ, որոնք սովոր են իրենց ավելի բարձր դասել շրջապատից, բոլորին բաժանել «մերոնք» և «ուրիշներ» խմբերի (նման շովինիզմն ու սնոբիզմը հանդիսանում է ընտանեկան դաստիարակության արդյունք)
    • Եսակենտրոն, շրջապատին կարեկցելու անկարող, ուրիշների տեղը իրեն դնելու անընդունակ երեխաները
    • Մաքսիմալիստները, կոմպրոմիսի գնալու անընդունակ երեխաները (հատկապես դեռահասության շրջանում)
       

    Հետապնդողներ

    Ինչպես արդեն ասացինք, պարագլուխներ դառնում են դասարանում մի քանի հոգի, մնացածները դառնում են նրանց հետևողներ ու զոհին հետապնդողներ։ Նրանք հաճույքով ծիծաղում են զոհի անհաջողությունների վրա, թաքցնում են նրա իրերը զուգարանում, անմիջապես որսում են վիրավորական մականունները նրա հասցեին, նրան հրելու առիթը բաց չեն թողնում։ Ինչո՞ւ իրենց մտերիմների հանդեպ բարի ու արձագանքող երեխաները հալածող և չար են դառնում իրենց հանդեպ որևէ բացասական քայլ չարած երեխայի նկատմամբ։ 
    Առաջին հերթին՝ երեխաների մեծ մասը ենթարկվում է այսպես կոչված «հոտային զգացմանը»՝ «բոլորը գնացին, ես էլ գնացի, բոլորը հրեցին, ես էլ հրեցի»։ Երեխան չի մտածում տեղի ունեցողի վերաբերյալ, նա ուղղակի մասնակցում է համընդհանուր «ուրախությանը»։ Նրա մտքով անգամ չի անցնում, թե ինչ է զգում այդ պահին հալածվող երեխան, որքան է նրա համար ցավոտ, վախենալու ու վիրավորական այդ իրավիճակը։ 
    Երկրորդ հերթին՝ ոմանք անում են նման բաներ դասարանի լիդերի բարեհաճությանը արժանանալու համար։
    Երրորդ հերթին՝ ինչ-որ մեկը կարող է մասնակցել հալածանքին ձանձրույթից, զբաղմունքի ու զվարճանալու համար, նրանք նույն ներգրավվածությամբ կարող են գնդակով խաղալ։ 
    Չորրորդ հերթին՝ երեխաների մի մասն էլ իրենց այդպես են պահում՝ վախենալով հայտնվել զոհի դերում, կամ ուղղակի չեն համարձակվում դեմ գնալ պարագլուխներին ու մեծամասնությանը։
    Եվ վերջապես, հետապնդողների մի ինչ-որ տոկոս էլ նման ձևով փորձում է ինքնահաստատվել, ռևանժ վերցնել իր ինչ-ինչ անհաջողությունների համար։ Նրանք այնքան էրերգիա չունեն, որպեսզի պարագլուխներ դառնան, բայց նրանք հեշտությամբ որսում են ուրիշների նախաձեռնությունը։ Ավելի հաճախ սրանք այն երեխաներն են, որոնց այնքան էլ չեն սիրում բակում, դաժանաբար պատժում են տանը, նեղացնում են մեծերը, նրանք հաջողակ չեն ուսման մեջ և համադասարանցիների հատուկ լավ վերաբերմունքին էլ չեն արժանանում։

    Կարելի է դուրս բերել հետապնդողների մի շարք հոգեբանական բնութագրեր՝

    • Ոչ ինքնուրույնություն, հեշտությամբ ազդեցության տակ ընկնող, ոչ նախաձեռնող
    • Կոմֆորմիստներ, միշտ ձգտում են հետևել կանոններին, գոյություն ունեցող ստանդարտներին
    • Հակված չեն իրենց վրա պատասխանատվություն վերցնել տեղի ունեցողի համար
    • Հաճախ ենթակա են մեծահասակների կողմից խիստ վերահսկողության, նրանց ծնողները շատ պահանջկոտ են, հակված են ֆիզիկական պատիժներ ենթարկել
    • Եսակենտրոն են, ընդունակ չեն իրենց ուրիշի տեղը դնել, չեն մտածում արարքների հետևանքների մասին, ավելի հաճախ ասում են․ «ես չէի մտածում, որ նման բան կարող էր լինել»
    • Անինքնավստահ են, շատ են գնահատում դասարանի լիդերների հետ ունեցած իրենց հարաբերություններն ու ընկերությունը, սոցիմետրիկ հարցումների ժամանակ շատ քիչ են ընտրվում դասարանցիների կողմից, գրեթե երբեք երկկողմանի ընտրություններ չեն պատահում իրենց դեպքում
    • Վախկոտ են ու չարացած

    Զոհեր

    Զոհի մեջ իրականում միշտ մի բան կա, որ կարող է վանել իրեն շրջապատող երեխաներին, հրահրել հարձակումներ նրանց կողմից։ Նրանք այնպիսին չեն, ինչպես բոլորը։ Ավելի հաճախ ծաղրի ու հալածանքի են ենթարկվում ակնհայտ խնդիրներ ունեցող երեխաները։ Հարձակումների ու հալածանքների պատճառ կարող է դառնալ այն երեխան, որը՝

    • Անսովոր արտաքին ունի (աչքի ընկնող սպիներ, շլություն, կակազություն, կաղություն)
    • Էնունեզով՝ գիշերամիզությամբ կամ էնկոպրեզով՝ անկղապահությամբ է տառապում
    • Լուռ ու թույլ երեխան, որը չի կարողանում իրեն պաշտպանել
    • Թափթփված է
    • Հաճախակի բաց է թողնում դասերը
    • Դասերից հետ է մնում
    • Չափից դուրս խնամվում է ծնողների կողմից
    • Շփման խնդիրներ ունի

    Մի շարք հետազոտությունների ու դիտարկումների արդյունքում կարելի է դուրս բերել զոհի մի շարք հոգեբանական բնաթագրումներ՝

    • Մերժվող երեխաները կարող են ունենալ ինչպես ցածր ինքնագնահատական ու հավակնությունների մակարդակ, այնպես է չափից բարձր ինքնագնահատական ու հավակնություններ։ Իրենց համապատասխան կերպով չեն գնահատում, հավանաբար բարձր են գնահատում այն չափանիշներով, որտեղ իր համադասարանցիները հավանաբար ավելի հաջողակ են, քան ինքը։ Միևնույն ժամանակ մտածում են, որ իրենց շրջապատը ըստ արժանվույն չի գնահատում։ Հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ համապատասխան ինքնագնահատական ունեցող երեխաներին սովորաբար համադասարանցիներն ավելի պատրաստակամորեն են ընդունում, քան նրանց, ում ինքնագնահատականը ցածր է կամ շատ բարձր։
    • Հիմնականում այն երեխաները չեն սիրում դպրոցը ու չեն ցանկանում դպրոց գնալ, որոնց նեղացնում են ու չեն սիրում համադասարանցիները։
    • Իրենց հնարած պատմությունների ու հեքիաթների մեջ հերոսը հիմնականում կանգնած է մի խումբ երեխաների առաջ, փորձում է պաշտպանվել նրանցից։ Այդ հերոսը հիմնականում տխուր է, նեղացած ու միայնակ։ Նույնիսկ այն նկարները, որտեղ երեխաները միասին խաղում են և որևէ ագրեսիայի դրսևորում չկա, զոհ-երեխաները նկարագրում և ընկալում են որպես կռվի, վեճի տեսարան։
    • Այս երեխաները սովորաբար ոչ մի պատասխանատվություն չեն զգում իրողությունների հանդեպ, ոչ մի կերպ պատճառները չեն տեսնում իրենց մեջ։ Նրանք բարձր մակարդակի պաշտպանական ագրեսիա են ունենում՝ ուղղված արտաքին աշխարհին և ոչ  մի կերպ չեն փորձում ելք գտնել ստեղծված իրավիճակից։

    Երեխաների նեղացկոտության մասին

    Վիրավորանքը մարդու էմոցիոնալ ռեակցիան է, որն առաջանում է անարդարության զգացումից, երբ կարծում ես, որ քեզ անտեղի մերժում կամ անտեսում են։ Երեխաները վիրավորվելիս տարբեր վարք են դրսևորում․ մեկը, կարող է փքելով շուրթերը, ցուցադրական շրջվի ու գնա: Մյուսը՝ բարձր բղավի ու լաց լինի, ասելով՝ «դու վատն ես, դու վատն ես»: Երրորդը կարող է բառերից անցնել գործի` սկսի խփել իրեն նեղացնողին: Երբեմն երեխայի էմոցիոնալ վիճակը կարող է շատ ծայրահեղ ձևերով դրսևորել, օրինակ՝ երեխան ուժեղ լացով և բղավոցով  կարող է պոկվել իրեն հանգստացնել փորձող մեծահասակների ձեռքերից և փորձի փախչել՝ ինքն էլ չհասկանալով, թե ուր:

    Զանազան պատճառներ կարող են առիթ հանդիսանալ, որ երեխաները նեղանան, օրինակ՝ չեն կանչել խաղալու, կամ չեն ողջունել նրա առաջարկությունը, չեն տվել խոստացված խաղալիքը, սկսել են անվանակոչել, նյարդերի հետ խաղալ: Եվ վերջապես նրանց համար ամենասարսափելին (բայց ոչ ըստ կարևորության)՝ ինչ-որ մեկն ավելի արագ էր, հաջողակ և դրա համար ստացավ գովասանք: Պրոֆեսոր Ե.Օ. Սմիրնովան գրում է՝ «Նեղացկոտ երեխաները ընկալում են մյուսների հաջողությունը, ինչպես սեփական նվաստացումը, դրա համար էլ անհանգստանում են և ցուցադրում վիրավորանք»:

    Բոլոր երեխաներն էլ երբեմն վիրավորվում են: Այն հիմնականում դրսևորվում է կոմունիկատիվ վիճակների միայն ժամանակավոր խանգարմամբ, որն էլ սարսափելի չէ, քանի որ կոնտակտի շարունակության պոտենցիալը անպայման մնում է: Այլ հարց է, երբ վիրավորվածությունը (նեղացկոտությունը, երբ երեխան ցուցադրում է սեփական ռեկացիան այնքան հաճախ, որ դա խոչընդոտում է  այլ երեխաների հետ հարաբերություններին, «փչացնում է նրա կերպարը») մշտապես, պատեհ-անպատեհ կիրառվող ու աշխարհի հետ հարաբերվելու միակ ձևն է։

    Եթե երեխայի  մոտ ցածր է «նեղացկոտության շեմը», եթե նա շատ արագ ու հեշտ է նեղացողի դերում հայտնվում, ապա նա պատրաստ է մեկնաբանել իր հետ կատարվածը (կամ իր շուրջը) ոչ իր օգտին․ երբ երեխան նեղացկոտ է, ապա կարելի է ասել, որ նրա ռեակցիան արդարացված չէ, շատ ուժեղ է, անգամ ոչ ադեկվատ: Եթե այս պահին նրան չեն նեղացնում, ապա նա սպասում է, որ հաջորդ պահին իրեն նեղացնեն:

    Արդեն 5-6 տարեկանում երեխան ամբողջովին կարող է դատողություններ անել այդ թեմայով, օրինակ ասել՝ «Ինձ բոլորը նեղացնում են, ես դժբախտ եմ»: Այսինքն` այդ «մեղմ» նեղացկոտությունը կարող է այնքան գերակշռել, որ երեխային դարձնի դեպրեսիվ: Եվ այդ եզրահանգմանը եկած երեխային անհնար է մտափոխել,  ու այն միտքը, որ «իրականում ամեն ինչ նորմալ է, քեզ միայն պետք է ավելի քիչ նեղանալ», չի աշխատի։

    Երեխան, ով վիրավորված ժամանակ անցնում է ագրեսիայի, այսպիսի բացատրություն է տալիս՝ «Ես ցանկանում եմ նրան ցավեցնել, որպեսզի նրան այնքան ցավոտ լինի, որքան ինձ»։ Եթե այս տրամադրությունները շարունակվեն, ապա ավելի քիչ առիթներ անհրաժեշտ կլինեն նեղանալու համար և ավելի ուժեղ կլինի վրեժ լուծելու ցանկությունը: Եթե չդադարեցնել այդ «սպառազինությունների մրցավազքը», ապա երեխան շատ ավելի կասկածամիտ մարդ կմեծանա, մյուսների գործողություներում կփնտրի կրկնամիտք և ողջ կյանքը կծախսի վրեժի պլաններ գծագրելու վրա:

    Ամենևին պարտադիր չէ, որ վիրավորանքը ուղեկցվի ագրեսիվ պահվածքով: Բայց  միշտ կա մի ցուցադրական դիրք․ «Տեսեք՝ որքան դժբախտ եմ ես: Ահա, թե  ինչ ես դու ինձ հետ արել»։

    Իհարկե, պարտադիր չէ, որ դա երեխան բառացի ասի, այն կարելի է ընթերցել նրա վարքից։ Նա ցանկանում է առաջացնել մեղավորության զգացում և փոխել իրավիճակն իր օգտին: Այդ պատճառով նեղացկոտությունը մանիպուլատիվ բնույթ ունի։

    Նեղացկոտությունը կարող է թունավորել ոչ միայն նեղացողի կյանքը, այլ նաև այն մարդկանց, ովքեր շրջապատում և սիրում են իրեն։