Category: Սթրես

Եթե լճացել եք աշխատավայրում կամ տանջող հարաբերությունների մեջ եք, բայց կարծում եք, որ ձեր ուժերից վեր է որևէ բան փոխելը, դուք հավանաբար կշարունակեք մնալ նույն վիճակում.

— չեք փնտրի նոր աշխատանք, 
— ձեռք չեք բերի նոր հմտություններ, 
— չեք բարելավի ձեր մասնագիտական կարողությունները, 
— վերջ չեք դնի տանջալից հարաբերություններին: 

Բանն այն է, որ երբ մարդն իրեն անզոր է կարծում սեփական կյանքը բարելավելու հարցում, նա դրանից ընկճվում է, ըստ այդմ էլ, չի կարողանում ակտիվ քայլեր ձեռնարկել:

Կյանքի իրադարձությունները կառավարելու զգացումը շատ կարևոր է մարդու առողջ կենսագործունեության համար: Եթե մի պահ պատկերացնենք, որ չենք կարող ազդել կյանքի իրադարձությունների վրա, և ամեն ինչ կատարվում է մեր կամքից անկախ, անելանելիության զգացում կտիրի մեզ։

Սեփական կյանքը կառավարելու պատկերացումները գալիս են փորձառությունից: Այսպես, եթե մեր ջանքերը պարբերաբար ձախողվում են, կարող է համոզմունք ձևավորվել, որ կախված ենք բախտի քմահաճույքից: Դա կարող է շարունակվել նույնիսկ, երբ իրականում շատ բան հնարավոր է փոխել:

Կարծես՝ փակ շղթա է ստացվում. որքան շատանում են ձախողումները, այնքան ամրապնդվում է այդ համոզմունքը: Եվ որքան ամրապնդվում է համոզմունքը, այնքան նվազում է հավանականությունը, որ մարդն իր ձեռքը կվերցնի կյանքի ղեկը:

Այս երևույթը Սելիգմանը կոչեց «յուրացված անօգնականություն»։ Տվյալ գաղափարին նա եկավ հետաքրքիր հետազոտազոտությունների արդյունքում:

Ի՞ՆՉ ԱՐԵՑԻՆ ՍԵԼԻԳՄԱՆՆ ՈՒ ՄԱՅԵՐԸ

Նրանք ընտրեցին 24 փողոցային շուն, բաժանեցին նրանց 3 խմբի՝ յուրաքանչյուրում 8 շուն: Տեղավորեցին լաբորատոր սենյակում, որտեղ նրանց թույլ հոսանք էին հաղորդում։

Հոսանքն այնքան չէր, որ վնասեր շներին, բայց տհաճ զգացողություններ էր առաջացնում: Նշենք, որ հոսանքի հաղորդումն իրականացվել է 1 օր որոշակի պարբերականությամբ:

Շներից 8-ը հնարավորություն չունեին որևէ բան փոխելու։ Մյուս 8-ը կարող էին դադարեցնել հոսանքի մուտքը, եթե գլխով հպվեին կառավարման վահանակին (վահանակը տեղակայված էր նրանց գլխի մոտ)։ Իսկ մնացած 8-ը՝ վերստուգիչ խումբը, որևէ ներգործության չէին ենթարկվում:

1 շաբաթ անց բոլոր շներին տեղափոխեցին մեկ այլ լաբորատարիա, որը բաղկացած էր 2 հատվածից. շները կարող էին անցնել սենյակի մի մասից մյուսը ցատկելով պատնեշի վրայով:

Սենյակի այն հատվածում, որտեղ գտնվում էին շները, ժամանակ առ ժամանակ հատակով հասանք էին հաղորդում: Դրանից 10 վայրակյան առաջ կարմիր լույս էր վառվում ազդարարելով հոսանքի հաղորդումը:

Այն շները, որոնք առաջին փուլում եղել էին 2-րդ և 3-րդ խմբերում (3-րդը վերստուգիչ խումբն էր), հեշտությամբ սովորում էին խուսափել տհաճ զգացողություններից ցատկելով սենյակի մյուս հատվածը: Իսկ այն շները, որոնք առաջին փուլում եղել էին առաջին խմբում և չէին ունեցել հնարավորություն ազդելու իրավիճակի փոփոխության վրա, այդպես էլ չէին հասկանում ինչ կարող են անել:

Եվ նույնիսկ, երբ նրանցից մեկը ցատկում էր պատնեշի վրայով, հաջորդ անգամ չէր անում նույնը մնալով իր տեղում և շարունակելով ենթարկվել հոսանքի տհաճ ներգործությանը:
Այսինքն, նախկին փորձը խանգարում էր նոր իրավիճակը յուրացնելուն։

ԻՆՉ ԵԶՐԱԿԱՑՐԻՆ ԳԻՏՆԱԿԱՆՆԵՐԸ

Բազմաթիվ տհաճ ազդեցությունների ենթարկված շները հետագայում ևս չէին անում ոչինչ՝ փոխելու համար իրենց պայմանները, երբ ունեին այդ հնարավորությունը: 
Մինչդեռ հոսանքի ազդեցության (էլեկտրաշոկի) ենթարկված շները, որոնք ունեցել էին կառավարման վահանակը գլխով սեղմելու և հոսանքը կասեցնելու հնարավորություն, հետագայում հայտնվելով այլ պայմաններում՝ հեշտությամբ գտնում էին տհաճ ներգործությունը կասեցնելու ձևը: 
Գիտնականներին հետագայում մեծ դժվարությամբ հաջողվեց հաղթահարել յուրացված անօգնականությունն այդ շների մոտ:

Այս հետազոտությունը, ինչպես հաճախ լինում է գիտության մեջ, առաջացրեց ավելի՛ շատ հարցեր: Այսպես օրինակ՝ 
▪️ Արդյո՞ք «անօգնական» շները կկարողանային ինքնուրույն վերականգնել իրենց ադապտացվելու կարողությունը որոշ ժամանակ անց, թե ոչ: 
▪️ Արդյո՞ք պայքարելու անկարողությունն ազդում էր նրանց կյանքի տևողության կամ կենսական այլ գործառույթների ակտիվության վրա, ինչպիսիք են սննդի որոնումը, զույգի որոնումը և այլն:
▪️ Ի՞նչ փորձառություն էր պետք շներին՝ սթրեսի անցանկալի հետևանքները հաղթահարելու համար:
▪️ Եվ վերջապես, արդյո՞ք այդ հետազոտության արդյունքները տարածելի են նաև մարդկանց վրա։ Թե՞ մարդիկ, այնուամենայնիվ, կարողանում են օգտագործել բանականությունը՝ անելանելի կամ «անելանելի-թվացող» իրավիճակների բացասական հետևանքները հաղթահարելու համար։

ԱՅՍ ՀԱՐՑԵՐԻՆ ՀԵՏԵՒԵՑԻՆ ՄԻ ՇԱՐՔ ԱՅԼ ՀԵՏԱԶՈՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

Այսպես, Ստոուքսն ու Բանդերեն ուսումնասիրեցին այն մարդկանց արձագանքը (զինվորականներ և քաղաքացիական անձինք), որոնք վերապրել էին պատերազմական ու տեռորիստական գործողություններ՝ սեփական կյանքը վերահսկելու նվազագույն հնարավորությամբ։

Գիտնականները պարզեցին, որ որևէ կարգի հարձակման ժամանակ (կենսաբանական, քիմիական, միջուկային) մարդկանց մոտ առաջացած անօգնականության զգացումը հետագայում նույնպես ազդում է նրանց արձագանքի վրա՝ պասիվության կամ խուճապի տեսքով:

Իսկ մեկ այլ հետազոտության հեղինակներ Չորպիտան և Բարլոուն, որոնք ուսումնասիրում էին մանկական տարիքում սեփական գործողությունները կառավարելու սահմանափակ հնարավորություն ունեցած մարդկանց, եզրակացրին, որ վերջիններս, սովորաբար, դրևորում են տագնապայնության առավել բարձ աստիճան:

Սրանով է, թերևս, բացատրվում այն հանգամանքը, որ գերխնամող ծնողների երեխաները հաճախ տագնապային տարբեր խանգարումներ ունեն: Քանզի նրանց գործողությունները չափազանց շատ են վերահսկվում ծնողների կողմից։

ԱՅՍՊԻՍՈՎ, Ի՞ՆՉ Է ՅՈՒՐԱՑՎԱԾ ԱՆՕԳՆԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ

Այն զգացում է, որն առաջանում է ի պատասխան տևական տրավմատիկ իրավիճակին, որից դուրս գալու համար մարդու կամ կենդանու գործողությունները սպասված արդյունքը չեն ունենում: Ընդ որում, այդ զգացումն ակտիվանում է միանգամայն տարբեր իրավիճակներում։

Իր հայտնի փորձերից հետո Սելիգմանը գիտափորձ անցկացրեց նաև մարդկանց հետ, բայց հոսանքի փոխարեն օգտագործվեց աղմուկը: Փորձը ցույց տվեց, որ յուրաքանչյուր 3-րդը, չնայած աղմուկը կասեցնելու բազմաթիվ անհաջող փորձերի, չի դադարեցնում պայքարը, իսկ յուրաքանչյուր 8-րդը անգամ առաջին իսկ անհաջող փորձից հետո պայքարն այլևս չի շարունակում։

Սելիգմանին հետաքրքում էին պայքարը չդադարեցնող մարդիկ: Եվ նա իր գործընկերների հետ միասին սկսեց ուսումնասիրել մարդկանց, որոնք պայքարում ու չէին կորցնում լավատեսությունը, և առանձին նրանց, որոնք չէին էլ փորձում պայքարել ամուր գրկելով հոռետեսությունը:

Նրանք ձևակերպեցին հետևյալ հարցադրումները. 
«Միգուցե լավատեսությունը նու՞յնպես կարելի ձեռք բերել. չէ՞ որ եթե անօգնականությունը ձեռք է բերվում որոշակի փորձառության արդյունքում, հետևաբար լավատեսությունը ևս կարելի է ձևավորել»։ 
«Եվ եթե անօգնականությունը հնարավոր է ձեռք բերել, ապա ինչու՞ չի կարելի է դրանից հրաժարվել»։

ԼԱՎԱՏԵՍՆԵՐ ԵՒ ՀՈՌԵՏԵՍՆԵՐ. ԻՆՉՊԻՍԻ՞Ն ԵՆ ՆՐԱՆՔ

Պայքարողներին Սելիգմանը պայմանականորեն կոչեց «լավատեսներ», իսկ իրենց վիճակը փոխել չցանկացողներին «հոռետեսներ»: Հետազոտողներն սկսեցին ուսումնասիրել նրանց։

Պարզվեց, որ «լավատեսները» սովորաբար չեն կենտրոնանում անհաջողությունների վրա` համարելով դրանք անցողիկ և միայն այդ իրավիճակին բնորոշ: 
Մինչդեռ «հոռետեսներն» ունեն միտում գերընդհանրացման (օրինակ՝ «ամեն ինչ վատ է», «ամեն ինչ անիմաստ է» պնդումներով) ու անհատականացման (օրինակ՝ «ես եմ մեղավոր», «այսինչն է մեղավոր» պնդումներով):

Լաբորատոր պայմաններում յուրացված անօգնականությունը գրեթե նույնական էր դեպրեսիային: Վերջինիս ժամանակ մարդիկ պետք եղածից ավելի մեծ պատասխանատվություն են վերցնում բացասական իրադարձությունների համար։ Նրանք բացատրում են տեղի ունեցածն այնպես, որ դրանց մեղավորն ստացվում են հենց իրենք: Այսպիսով, հենց մտածողությունն է առանցքային գործոնը՝ թե՛ պայքարելու, թե՛ չպայքարելու հարցում:

Ըստ այդմ՝ Սելիգմանը եկավ «գիտակցված լավատեսության» գաղափարին. սա մարդու՝ սեփական վարքը փոխելու այն ունակությունն է, որը թույլ չի տալիս դեստրուտիվ դատողություններին (օրինակ՝ «ես ոչնչի չեմ կարող հասնել կյանքում», «ես թույլ մարդ եմ») կաթվածահար անել իր կամքը:

ԻՆՉՊԵ՞Ս Է ԳՈՐԾՈՒՄ ԱՅՍ ՄԵԽԱՆԻԶՄԸ

Անհաջողության բախվելիս մենք սկսում ենք մտածել դրա մասին, փորձում վերծանել այն: Այսինքն, տալիս ենք բացատրություններ ինքներս մեզ, հնարավոր է նաև ուրիշներին, քանզի այդպիսին է մեր էությունը. մենք ուզում ենք հասկանալ:

Նույնիսկ իրականությունից կտրված բացատրություններին ենք սկսում հավատալ՝ չունենալով ավելի լավ տարբերակ: Դրանք աստիճանաբար կարծրանում են մեր մտքում, վերածվում համոզմունքների: Երբեմն դրանք չափազանցված ու դեստրուկտիվ բնույթ ունեն։ Օրինակ «ոչ մի լավ բան չկա» դատողությունից հետո, բացի խեղճ ու կրակ գոյությունը քարշ տալուց, այլ բան չի մնում անելու: Սա էլ այդ համոզմունքի հետևանքն է, որ կարող է նկատելի լինել մեր կամ այլ մարդկանց վարքում։

Անհաջողություն -> համոզմունք -> հետևանք (ԱՀՀ կամ անգլերենով ABC — adversity, beliefs, consequences). սա է մոդելը, որն առաջարկել է Ալբերտ Էլիսը։ Այն մինչ օրս ակտիվ կիրառվում է իմացաբանական-վարքաբանական հոգեթերապիայում: 
Ի՞նչ են առաջարկում այս ուղղության հիմնադիրները։

| Քայլ 1. Տեսնել կապն անհաջողության, դրանից ծնվող դատողությունների ու վարքի միջև:

| Քայլ 2. Կանգնեցել այդ դատողությունները վերջնաժամկետ սահմանելով։ Օրինակ«այդ մասին կմտածեմ վաղը այսինչ ժամից այսինչ ժամը»:

| Քայլ 3. Վիճարկել դեստրուկտիվ դատողությունները:
Ահա վիճարկման մի օրինակ. «Ես չափազանցնում եմ, որ կամք չունեմ. այն, որ 2 ափսե ճաշ կերա, չի նշանակում, որ կամք չունեմ: Ես 2 շաբաթ շատ զուսպ եմ սնվել առանց կալորիական սնունդ օգտագործելու, և մեկ ափսե ավել ուտելով՝ իմ դիետան չի ոչնչանում: Ես էլի կարող եմ շարունակել զուսպ ու առողջ սնվել»։

| Քայլ 4. Գրի առնել այդ ամենը հետևայլ սխեմայով՝
🖋️ Անհաջողություն (որևէ տհաճ իրավիճակ)
🖋️ Համոզմունքներ (մտքեր)
🖋️ Հետևանքներ (հույզեր և գործողություններ)
🖋️ Վիճարկում
🖋️ Հետագա քայլեր

Կարևոր է հիշել՝ համոզմունքներն ընդամենը կարծիք են, որ կարող են արտացոլել կամ չարտացոլել իրականությունը։ Տվյալ սխեման թույլ է տալիս իրավիճակը փոքր-ինչ հեռվից դիտարկել։ Արդյունքում կարող ենք վերանայել մեր որոշ համոզմունքներ, եթե պետք լինի։

Ե՞ՐԲ Է ԱՌԱՋԱՆՈՒՄ «ՅՈՒՐԱՑՎԱԾ ԱՆՕԳՆԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ»

Ըստ Սելիգմանի՝ այն առաջանում է, երբ երեխան.
— չի ստանում որևէ արձագանք իր գործողություններին (ծնողների անտարբերություն), 
— ստանում է միանման բացասական արձագանք (քննադատություն, պատիժ),
— ստանում է միանման դրական արձագանք (գերխմնամք):

Ի դեպ, վերջին կետում առանցքային բառը «միանմանն» է։ Այն արձագանքի ոչ ճկուն լինելու մասին է, երբ տարաբնույթ իրավիճակներում երեխան ստանում է իրավիճակի բովանդակության հետ առանձնապես կապ չունեցող միևնույն արձագանքը։ 
Անշուշտ մարդու վարքի ձևավորման վրա ազդում են բազում գործոններ։ Վերոնշյալները դրանցից մի քանիսն են միայն:

📎 Վերջում մեջբերեմ Քերոլ Դուեկիի գրքից մի երկխոսություն՝ հոր և 8 տ. տղայի միջև: Սա շատ լավ օրինակ է, թե ինչպես կարելի խոսել երեխայի ու նաև ինքներդ ձեզ հետ:

«Տղան աշխատում է հոր հետ և պատահաբար շուռ է տալիս մեխերի տուփը։ Դրանք ցրիվ են գալիս ամբողջ հատակով մեկ: Տղան նայում է հորն ու մեղավոր կերպով ասում. 
— Ես անշնորհք և անհաջողակ մարդ եմ:
— Դա այն չէ, ինչ արժե ասել, երբ մեխերը թափվում են հատակին,- պատասխանում է հայրը:
— Իսկ ի՞նչ պետք է ասել այդ դեպքում:
— Պետք է ասել` մեխերը թափվեցին հատակին, ես հիմա կհավաքեմ դրանք:
— Միայն դա՞:
— Այո:
— Շնորհակալություն, հայրիկ: Հասկացա։ Ես անշնորհք կամ անհաջողակ չեմ։ Պարզապես մեխերը թափվեիցին հատակին, և ես հիմա կհավաքեմ դրանք»։

Հեղինակ՝ Մարիա Բաբայան

* ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ԵՎ ՏԵՍԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

Кэрол Дуэк  -Гибкое сознание. М. 2019
Мартин Селигман — В поисках счастья. Как получать удовольствие от жизни каждый день. https://www.koob.ru/seligman_martin/v_poiskah_schastya
Мартин Селигман — Как научиться оптимизму. https://www.koob.ru/seligman_martin/kak_nauchitsya_optimizmu
Роджер Хок – Секреты выдающихся экспериментов. М. 2003
Martin Seligman “ flourishing — a new understanding of wellbeing”
https://www.youtube.com/watch?v=e0LbwEVnfJA

1. Օգնիր ինքդ քեզ՝ օգնելով ուրիշներին:
Կարիքի ժամանակ ուրիշներին օգնություն ցուցաբերելը, օրինակ՝ կամավորական աշխատանք կատարելը, համայնքների կազմակերպումը, պահեստային կամ պատերազմի առաջնագծում պայքարող զինվորների ընտանիքիներին այս կամ այն կերպ սատարելը կարող է ուժ տալ նաև ձեզ:

2. Պահպանիր առօրյա ռեժիմը:

Շարունակեք կատարել ձեր առօրյա գործերը, հանձնարարությունները, կենցաղային աշխատանքները կամ պարզապես ժամանակ հատկացրեք սիրած զբաղմունքներին: Դա ինչ-որ չափով կայունության զգացում կհաղորդի ձեզ այն ժամանակ, երբ շուրջբոլորը քաոսային իրավիճակ է:

Հ.Գ. Առօրյա ռեժիմին նման հավատարմությունը կարող է շատ սփոփիչ ու մխիթարական լինել նաև ձեր երեխաների համար:

3. Ինքդ քեզ նորությունների դադարի ժամանակ տուր:

Սահմանափակեք այն ժամանակը, երբ դուք և ձեր ընտանիքները դիտում եք պատերազմին առնչվող հաղորդումներ կամ կարդում դրա վերաբերյալ հոդվածներ:

Թեև՝ բնական ու ճիշտ է նորություններ փնտրելն ու գործողությունների զարգացմանը հետևելը, սակայն չափից շատ տեղեկատվությունը ձեզ ավելի կշփոթեցնի ու կխանգարի:

Սահմանափակեք լուրերին տրամադրվող ժամանակն ու փորձեք քիչ ծանրաբեռնել ձեզ անմիջապես քնելուց առաջ:

Ոչ մի դավաճանական բան չկա նրա մեջ, որ ինքներդ ձեզ թույլ տաք երբեմն շեղվել և կենտրոնանալ պատերազմին չառնչվող թեմաների վրա:

4. Փորձիր հեռատես լինել:
Նույնիսկ շատ ցավալի դեպքերի ժամանակ, փորձեք հեռատես լինել և սթրեսային իրավիճակն ավելի լայն կոնտեքստում դիտարկել: Հիշեք, որ պատերազմները վերջանում են և հանգամանքները կարող են դեպի լավը փոխվել: Նախորդ սերունդները ևս առերեսվել են պատերազմների հետ, սակայն ի վերջո առաջ են շարժվել և ծաղկել: Օգտագործեք վերջիններիս օրինակները՝ ոգեշնչելու համար ինքներդ ձեզ:

Ինչու՞ են ոմանք անընդհատ հետաձգում որոշ գործեր:

Եթե դա նույնպես և ձեր սովորությունն է, մտածե՞լ եք երբևէ դրա մասին: Ինձ շատ հաճախ ասում են. «ես ուղղակի ալարկոտ մարդ եմ»: Բայց երբ մենք ասում ենք. «ես այսպիսին եմ կամ այնպիսին», մենք զբաղեցնում ենք պասիվ դիրք այս կամ այն հայտկության նկատմամբ և կարծում ենք, որ ոչինչ չենք կարող անել, մինչդեռ կան բաներ, որ մեզ խանգարում են, և մեր ձեռքում է դրանք փոխելը:

Եկեք տեսնենք, թե ինչից է «բաղկացած» այսպես կոչված «ալարկոտությունը» կամ ինչն է ընկած դրա հիմքում:

Եվ այսպես, պրոկրաստինացիան (կամ գործերը հետաձգելու սովությունը) տարածված երևույթ է, երբ մարդը որոշում է անել այսինչ բանը, բայց «ձեռքը դրան չի հասնում», քանի որ գտնվում են մի շարք շեղող զբաղմունքներ, և մշտապես ինչ-որ բան խանգարում է: Հարկ է նշել, որ պարտականությունները հետաձգելը ուղեկցվում է մեղքի զգացմամբ, և մարդը, փորձելով թուլացնել այն, անում է քայլեր, որոնք էլ ավելի են հեռացնում նրան իր նպատակից: Դրան զուգահեռ աճում է անհանգստությունն անցանկալի հետևանքների համար: Այդպես առաջանում է փակ շղթա:

Ո՞րն է գործերը հետաձգելու պատճառը:

Դրանք մի քանիսն են.

• Առաջին ծանրակշիռ պատճառը բարձր չափանիշներն են: Շատ բարձր չափանիշներին համապատասխանելը պահանջում է շատ ջանքեր: Եվ երբեմն էլ այդ ջանքերը նույնպես բավարար չեն հաջողության հասնելու համար, քանի որ միայն իդեալական արդյունքն է համարվում հաջողված: Եվ այսպես, կատարելապաշտությունը պրոկրաստինացիայի առաջին պատճառն է:
• Կատարելապաշտության հետ անմիջականորեն կապված է վախը սխալվելուց կամ անհաջողությունից: Կարելի է ասել՝ դրանք մետաղադրամի երկու կողմերն են: Այս դեպքում հնարավոր անհաջողությունն այնքան ցավոտ է մարդու համար, որ նա, ջանքեր չգործադրելով, կարծես, ապահովագրում է իրեն անհաջողությունից, քննադատությունից և հասարակության կողմից չընդունվելուց:
• Ցածր ինքնավստահությունը. ինքդ քեզ կոմպետենտ չհամարելը ևս պատճառ է հապաղելու համար:
• Խնդիրը շատ բարդ պատկերացնելը: Երբ խնդիրը լուծելն ընկալվում է սեփական ուժերից վեր կամ շատ բարդ, դա նույնպես կարող է թևաթափ անել. մարդը չի կողմնորոշվում ինչից սկսել: Արդյունքում նա կարող է ոչինչ էլ չնախաձեռնել կամ սպասել «հարմար պահի»:
• Մյուս պատճառը «պետք է»-ների գերակշռումն է «ուզում եմ»-ների նկատմամբ է, ինչն էլ բերում է նրան, որ «պետք է»-ները սկսում են շրջանցվել:

Խնդիրն այն է, որ երբ մարդն անվերջ հետաձգում է նախատեսած գործերը, նա նաև չի կարողանում հանգստանալ և գտնվում է մշտապես լարված, սթրեսային վիճակում:

Ի՞նչն է նպաստում այս սովորության ձևավորմանը:

Ուսումնասիրությունները սույց են տվել, որ նման սովորություն ունենում են հատկապես վերահսկող, խիստ, շատ բարձր չափանիշներ երեխային առաջադրող և միաժամանակ քննադատող ծնողների երեխաները: Կարևոր է, որ մենք՝ մեծահասակներս, գիտակցենք, որ մեղադրելով երեխային չսովորած դասի համար, քննադատելով նրան ցածր արդյունքների համար, որևէ կերպ չենք օգնում նրան, այլ հակառակը՝ նպաստում ենք ցածր ինքնգնահատականի ձևավորմանը, ինչն էլ հետագայում կարող է պրոկրաստինացիայի հիմք դառնալ:

Ի՞նչ անել, երբ արդեն ձևավորվել է նման սովորություն։

• Նախ պետք է հիշել, որ պրոկրաստինացիան հետևանք է, և ոչ թե պատճառ, և չմեղադրել ինքդ քեզ դրա համար:
• Թույլ տալ ինքդ քեզ հանգստանալ առանց խղճի խայթի:
• Դնել փոքր նպատակներ: Օրինակ, եթե դուք վերջին անգամ գիրք կարդացել եք դպրոցական տարիներին, և հիմա ուզում եք կարդալ այս կամ այն գիրքը, ապա ձեր նպատակը պետք է լինի ընտրել ձեզ համար առավելագույնս հարմար ժամանակ օրվա ընթացքում և կարդալ մեկ էջ: Մեկ էջն արդեն հաջողություն է, և բոլոր այդպիսի հաջողությունները վստահություն են առաջացնում ինքներդ ձեր ուժերի նկատմամբ: Այլ կերպ ասած, երբ խնդիրը բարդ է թվում, այն պետք է պարզեցնել:   
• Փնտրել գործոններ, որոնք կմոտիվացնեն ձեզ: Եթե ունեք աշխատանքային կամ ուսումնական պարտավորություններ, որոնց կատարումը ձեզ համար ձանձրալի է, ապա գտեք դրանցում մի բան, որ կբավարարի ձեր հետաքրքրությունները: Օրինակ՝ եթե դուք չեք սիրում համաշխարհային պատմություն առարկան, բայց շատ եք սիրում երաժշտություն և կերպարվեստ առարկաները, ապա կարող եք փնտրել և գտնել ուսումնասիրվող երկրի երգահանների ստեղծագործությունները և այն ամենն, ինչ կապված է դրանց հետ, իսկ պատմական իրադարձությունների տարեթվերը կարող եք նկարել յուրատիպ ձևով՝ դրանց կողքին նկարելով այդ իրադարձություններն այնպես, ինչպես պատկերացնում եք: Համոզված եղեք, որ եթե գտնեք մի քանի հետաքրքրող բան, բուն պարտականությունն այլևս չի լինի այդչափ ձանձրալի:

 Սրանք մի քանի խորհուրդներ են, որ կարող են ձեզ օգնել պրոկրաստինացիայի դեպքում:  

Հեղինակ՝ հոգեբան Մարիա Բաբայան։

Հետծննդյան թախծի և դեպրեսիայի հետ բախվում են շատ մայրեր, հատկապես առաջին բալիկի դեպքում: Ըստ էության այն չի տարբերվում սովորական դեպրեսիայից ու թախծից, սակայն հաճախ անհիմն է թվում, քանի որ և մայրիկը, և նրան շրջապատող մարդիկ կարծում են, որ կինն այս փուլում միայն երջանկության զգացում պիտի ունենա: Սակայն լինում է նաև հակառակը:

Չխորանալով դեպրեսիայի գիտական նկարագրությունների մեջ՝ առաջարկում եմ հետևել որոշ կանոնների, որոնք կօգնեն այս բարդ, շատ նուրբ ու խոցելի վիճակում գտնվող մայրիկներին․

1. Վստահ եղեք և մի կասկածեք, որ դուք ձեր բալիկին սիրում եք բոլորից շատ:

2. Բոլոր մայրերն ունեն սխալվելու իրավունք, դուք նունպես: Եթե վախենում եք կամ համարում եք, որ սխալը մեծ էր, նայեք առաջին կետը և ավելի լավ է մի քիչ երկար:

3. Բացառեք մեղքի զգացումը, դուք իրավունք ունեք դեպրեսիա ունենալու, դա երեխայի նկատմամբ գործած մեղք չէ: Դուք տվել եք ձեզ ամբողջությամբ, ու հիմա հոգնել եք ու մի քիչ վերականգնվելու կարիք ունեք:

4. Եթե դեռ ձեր երեխայի նկատմամբ ձեր սիրո ու հոգածության մեջ եք կասկածում, հիշեք՝ երեխաներին չսիրող ծնողները դեպրեսիա չեն ունենում: Նայեք առաջին կետը:

5. Բոլոր նրանք ովքեր ասում են, որ դուք չեք կարողանում, որ դուք չգիտեք, որ չի ստացվի, սխալվում են:

6. Դուք իրավունք ունեք չիմանալ, չկարողանալ ու կարող եք հարցնել, բայց դա ձեզ չի զրկում ձեր երեխայի նկատմամբ որևէ իրավունքից:

7. Դուք պիտի հոգատար լինեք ձեր երեխայի կյանքում ամենակարևոր մարդու՝ ձեր բալիկի մամայի նկատմամբ: Ինքը շատ թանկ մարդ է և տվյալ ժամանակահատվածում առավել կարիք ունի խնամքի:

8. Դուք պարտավոր չեք լինել իդեալական, ձեր երեխան իդեալական մամայի կարիք չունի, ձեր երեխան հենց ձեր կարիքն ունի:

9. Ձեր խնդիրները չեն վնասում ձեր երեխային, դրանք նրան կյանքի փորձ են տալիս, օգնում են կյանքին պատրաստ և ուժեղ լինել: Դուք մեղավոր չեք նրա համար, որ խնդիրներ կամ վատ տրամադրություն ունեք: Երեխաները կարողանում են ներել

10. Աշխատեք մտովի արժեզրկել այն մարդկանց ովքեր ձեզ նեղացնում են: Մարդիկ ձեզ վրա ազդեցություն ունեն միայն այնքան ժամանակ, քանի դեռ նշանակություն ունեն ձեզ համար: Հենց նշանակությունը նվազեցնեք, ազդեցութունը ևս կնվազի: Դա իսկապես հնարավոր է:

11. Եթե կարող եք, գիտեմ որ դժվար է, բայց աջակցություն մի ակնկալեք նրանցից, ովքեր դա չեն կարողանում տրամադրել: Դուք չեք ձախողի, հավատացե՛ք, դուք թիմ ունեք, իսկ մացածը՝ ոչ: Դուք ձեր բալիկի հետ թիմ եք:

12. Իհարկե հետծննդյան թախծի և դեպրեսիայի ժամանակ ամենագրագետ ճանապարհը կլինի պրոֆեսիոնալ հոգեբանի կամ հոգեթերապևտի դիմելը:

Հեղինակ՝ Անուշ Ալեքսանյան։

Ֆոբիա ունեցող մարդիկ ապրում են ուժեղ վախ կամ տագնապ կապված որոշակի օբյեկտների կամ իրավիճակների հետ և փորձում են խուսափել դրանցից, որքան հնարավոր է: Անձն ունենում է վառ արտահայտված չափազանցված և չարդարացված վախի զգացում, որն առաջ է գալիս, երբ նա բախվում է կամ կանխազգում է բախումը որոշակի սպեցիֆիկ օբյեկտների կամ իրավիճակների հետ` թռիչք օդանավով, բարձրություն, սրսկում, արյուն: Վախեցնող ազդակի հետ բախումը միշտ առաջ է բերում տագնապի անհապաղ ռեակցիա, որն արտահայտվում է խուճապով: Երեխաների մոտ տագնապը կարող է արտահայտվել լացով, քմահաճությամբ, տեղում քարանալով: Պետք է նշել, որ տվյալ անձը հասկանում է, որ իր վախը չափազանցված է և անհիմն (երեխաների մոտ այս առանձնահատկությունը կարող է բացակայել): Նա փորձում է ամեն կերպ խուսափել ֆոբիկ իրավիճակներից, իսկ եթե այնուամենայնիվ այդպիսին առաջանում է, ապա հանգեցնում է ուժեղ վախի և տառապանքի: Տագնապային հակազդումը, խուսափումը խանգարում է անձի առօրյայի բնականոն ընթացքը, աշխատանքային, ուսումնական գործունեությունը, միջանձնային հարաբերությունները:

Սպեցիֆիկ ֆոբիաներն բաժանվում են հինգ տարատեսակի, ֆոբիաներ կապված՝
✔️կենդանիների հետ,
✔️բնական միջավայրի հետ. բնական միջավայրի երևույթների` բարձրություն, մթություն, ջուր, ամպրոպ,
✔️արյան, ներարկումների, վնասվածքների հետ. արյան կամ վնասվածքի տեսքը, սրսկումներ կամ բժշկական միջամտության այլ տեսակներ,
✔️իրավիճակային. սպեցիֆիկ իրավիճակներ. օր.` թռիչք ինքնաթիռով, ավտոմեքենա վարել, գտնվել փակ տարածությունում, կամուրջի վրայով կամ թունելի միջով անցնել,
✔️այլ ֆոբիկ խուսափում բարձր ձայներից, դիմակավորված կերպարներից, իրավիճակներից, որոնք կարող են խեղդվելու, հիվանդանալու կամ փսխման հանգեցնել։

1992 թվականից սկսած ապրիլը նշում է որպես սթրեսի իրազեկման միջազգային ամիս: Նպատակը ժամանակակից սթրեսային համաճարակի վերաբերյալ հանրության տեղակատվածության բարձրացումն է․ ի՞նչն է դառնում սթրեսի պատճառ և ինչպե՞ս կարելի է հաղթահարել այն։

Ի՞նչ կարող ենք անել Սթրեսի իրազեկման ամսվա ընթացքում․

• Խոսել սթրեսի ու նրա ազդեցության մասին։ Օգնել իրար՝ նվազեցնելու սթրեսային իրավիճակները։  Բաց խոսել ընտանիքի, ընկերների ու գործընկերների հետ սթրեսի մասին։
• Կիսվել սթրեսի հաղթահարման արդեն փորձած մեխանիզմներով։ Եթե ինչ-որ մեթոդ դրական արդյունք է թողել, ապա կիսվել դրանով շրջապատող մարդկանց հետ։
• Ըմբռնումով մոտենալ ու ներողամիտ լինել այն մարդկանց հանդեպ, ովքեր սթրեսի մեջ են։ Մեզանից ոչ ոք ապահովագրված չէ սթերսային իրավիճակներում հայտնվելուց ու բոլորս էլ կյանքի տարբեր փուլերում փորձառում են սթրեսը։
• Հոգ տանել սեփական անձը։ Բոլորս պետք է խնամենք սեփական մարմինն ու հոգին։ Ժամանակ տրամադրենք ինքներս մեզ, անենք բաներ, որոնցից հաճույք ենք ստանում։
• Չմոռանալ մարզումների ու ճիշտ սնվելու մասին, նույնիսկ եթե սթրեսի մեջ եք հայտնվել։

Սթրեսն օրգանիզմի պատասխան ռեակցիան է արտաքին ազդակներին, որի ժամանակ մարդը լարվածություն է զգում: Այդպիսի իրավիճակները շատ տարբեր են լինում: Համապատասխանաբար առանձնացնում են սթրեսի մի քանի տեսակ, որոնցից առավել հաճախ հանդիպողներն են`

• Հուզական սթրես, որը կապված է պարբերաբար կրկնվող ապրումների հետ:
• Ինտելեկտուալ սթրես, որը կապված է կարճ կամ խիստ սահմանափակ ժամանակահատվածում երկար և բարդ նյութը մտապահելու, հասկանալու հետ:

Սթրեսը կարող է պայմանավորված լինել տարաբնույթ իրադարձություններով, բայց օրգանիզմի պատասխանը դրան սկզբունքորեն նույնն է լինում: Պատահական չէ ընտրված սթրեսի մյուս անվանումը` «ընդհանուր հարմարման ախտանիշ», այսինքն` օրգանիզմի ադապտացիոն ռեակցիների ընդհանրությունն այնպիսի բարդ իրավիճակին, որում հայտնվում է: Այս ռեակցիայի էությունն այն է, որ օրգանիզմն իրեն նախապատրաստում է որոշակի ֆիզիկական լարվածության` պայքարի կամ փախուստի:

Ժամանակակից հասարակության մեջ ապրող մարդը, սակայն, առաջացած դժվարություններին այլևս ֆիզիկական ուժով և փախուստով հակազդելու հնարավորություն չունի: Այդ հակազդումը կարող է  արտաքնապես նույնիսկ չարտահայտվել, մարդը կարող է այն այսպես ասած՝ ներս գցել, ինչը կարող է հանգեցնել մի շարք լուրջ հիվանդությունների: Միգուցե հիմա դա չեք զգում, բայց շատ մեծահասակներ, տարեցներ բառի բուն իմաստով դա իրենց մաշկի վրա են զգում: Հենց լարվածություն են զգում, մեկ գլուխն է սկսում ցավել, մեկ` սիրտը: Սթրեսները կարող են նաև հարուցել մի շարք այլ հիավանդություններ ևս, օրինակ` ստամոքսի կամ  աղիների խոց, բրոնխիալ ասթմա և նույնիսկ բոլորի համար սովորական մրսածություն: Վաղուց արդեն ապացուցված է այն փաստը, որ մրսածություն կարող է առաջանալ ոչ միան մրսելուց, այլև հուզական ծանրաբեռնվածությունից:

Իր զարգացման ընթացքում յուրաքանչյուր սթրես անցնում է  երեք փուլով`

1. Տագնապայնության փուլ: Սա օրգանիզմում բոլոր ուժերի համախմբման փուլն է: Փոքրիկ սթրեսներն այս փուլում նույնիսկ շատ օգտակար են, քանի որ հանգեցնում են աշխատունակության բարձրացմանը:

2. Դիմադրության փուլ: Սա օրգանիզմի ռեսուրսների հավասարակշռման փուլն է: Արտաքինից ամեն ինչ լավ է, մարդը կարողանում է լուծել առաջացած խնդիրները, բայց եթե այս փուլը շատ երկար է տևում  և չի ուղեկցվում հանգստով, նշանակում է՝ օրգանիզմն աշխատում է գերլարումով: Վաղ թե ուշ մեր ուժերը սպառվում են, և մենք սկսելու ենք հյուծվել:

3. Հյուծման փուլ (դիսթրես): Մարդը թուլություն է զգում, կոտրտվածություն, իջնում է աշխատունակությունը, կտրուկ բարձրանում է հիվանդանալու հավանականությունը: Որոշ ժամանակ կամքի ուժով հնարավոր է շարունակել աշխատել, բայց ոչ շատ երկար, անպայման պետք է հանգստանալ, այլապես առողջությունը կարող է շատ լուրջ վնասվել:

Ավելի մեծ սթրեսի մեզ ենթարկում են այն իրավիճակները, որոնք անակնկալ են լինում և չեն ենթարկվում մեր վերահսկողությանն ու կամքին: Երբ հնարավոր է  լինում կանխատեսել իրադարձությունները, սթրեսն ավելի քիչ է լինում։ Ընդհանրապես, իրավիճակը սթրես կառաջացնի, թե ոչ, կախված է ոչ այնքան իրավիճակից կամ դրա անսպասելությունից, որքան այդ իրավիճակի ընկալումից:  Օրինակ` ենթադրենք դու իմացել ես, որ ուսումնական տարվա ավարտին պետք է շատ բարդ քննություն հանձնել, ինչպե՞ս կընդունես այդ փաստը:

1.Սպառնալիք-իրադարձություն, որը կարող է վնասել քեզ կամ անհանգստություն պատճառել: Քննությունը հնարավոր է չհանձնել, արդյունքում չես կարող բուհ ընդունվել, և կարող ես խայտառակվել բոլոր ծանոթներիդ աչքում:

2.Կանչ-իրադարձություն, որից կարող ես օգուտ քաղել մեծ ջանքեր ներդնելու շնորհիվ: Ի՞նչ ես կարծում, ինչպիսի օգուտ կարելի է քաղել քննությունից: Օրինակ` քննությունների ժամանակ հիանալի կերպով մարզվում է սթրեսակայունությունը, իսկ ժամանակակից կյանքում դա շատ կարևոր է:

Ինչպե՞ս են կապված սթրեսի մակարդակն ու գործունեության իրականացաման արդյունավետությունը: Եթե գործունեությունը հեշտ է և ծանոթ, սովորական սթրեսը բարձրացնում է աշխատունակությունը, իսկ եթե գործունեությունը քեզ համար բարդ է, ոչ այնքան ծանոթ և ինտելեկտուալ ծանրաբեռնվածություն է ենթադրում, ապա  դրանով ավելի լավ է զբաղվել հանգիստ միջավայրում` բացառելով այլ սթրեսորների առկայությունը:

Ինչպե՞ս զարգացնել սթրեսակայունությունը: Առաջին հերթին՝ այն մարզելով: Այսինքն` նպտակաուղղված գնացեք այն ուղղություններով, որոնք սթրես են առաջացնում և սովորեք ղեկավարել այն: Հիշո՞ւմ եք, մենք ասում էինք, որ սթրեսը սկզբունքորեն օրգանիզմի նույն ռեակցիան է անկախ այն բանից, թե ինչ անբարենպաստ պայմաններ են ազդել օրգանիզմի վրա: Ահա այսպես էլ սթրեսակայունությունը քո օրգանիզմի ընդհանուր հատկությունն է, այլ ոչ թե այն իրավիճակի, որը լարվածություն է առաջացնում: Մարզում ես այդ հմտությունը մի իրավիճակի համար, և այն մեխանիկորեն օգտագործվում է նաև այլ դեպքերում: Օրինակ` մարդիկ, ովքեր զբաղվում են պրոֆեսիոնալ սպորտով և սովոր են ծանր ֆիզիկական ծանրաբեռնվածություններին, ավելի հեշտ են հաղթահարում քննական  շրջանի լարվածությունը: Սովորում ես հաղթահարել սթրեսն ինչ-որ մի իրավիճակում` միաժամանակ բարձրանում է այլ իրավիճակներում սթրեսակայունությունը, նույնիսկ եթե այդ իրավիճակներն իրար ընդհնարապես նման չեն:

Սթրեսակայունության զարգացման համար միակ  և ամենակարևոր խորհուդը հետևյալն է` լիարժեք քուն առ: Բավական շատ երիտասարդներ գրեթե միշտ հոգնած են, սթրեսների նկատմամբ անկայուն միայն մի պատճառով. նրանք պահանջվածից շատ քիչ են քնում: Իսկ որքա՞ն է անհրաժեսշտ քնել, և ինչպե՞ս պետք է այդ ժամաքանակը բաշխել օրվա մեջ: Հիշիր քո կյանքից մի փուլ, երբ կարելի էր քնել, երբ ցանկանայիր և որքան ցանկանայիր: Որքա՞ն ժամանակ էիր քնում: Հենց դա էլ քո քնի չափի ֆիզիոլոգիական պահանջն է: Երիտասարդների համար միջին տևողությունը 8-9 ժամն է, և այդ ժամանակահատվածն առանց սեփական առողջությանը վնասելու պակասեցնելը գրեթե անհնար է:

Շատերը կարծում են, որ այն մարդը, ով առավոտյան վաղ է արթնանաում` ավելի դաստիարակված է, աշխատասեր, հաջողակ, քան երկար քնել սիրողը: Իրականում այն, թե ինչ տեսակի է մարդն իր ռեժիմով` բու, թե արտույտ, պայմանավորված է իր օրգանիզմի առանձնահատկություններով, ինչ-որ չափով նաև սովորություններով:

Ինչպե՞ս նվազեցնել սթրեսների ազդեցությունը

Հստակեցրու գործունեության քեզ համար ամենաարդյունավետ տեմպը: Որոշ մարդկանաց բավականին շատ ժամանակ է անհրաժեշտ գործը սկսելու համար: Փոխարենը նրանք դրանից հետո կարող են շատ արագ և արդյունավետ աշխատել, իսկ որոշները պատրաստ են միանգամից սկսել աշխատանքը և սկզբնական շրջանում շատ արդյունավետ իրականացնել այն, փոխարենը նրանք չեն կարողանում երկար ժամանակ զբաղվել միևնուն գործով: 

Ուշադիր եղիր և որոշիր, թե որ խմբին ես պատկանում: Եթե  պատկանում ես առաջին խմբին, ապա ընտրիր այնպիսի աշխատանք, որը երկար ժամանակ կպահանջի, որը կսկսես և կհասցնես ավարտին: Իսկ եթե մյուս խմբին ես պատկանում, ապա գտիր այնպիսի աշխատանք, որը կատարելու համար շատ կարճ ժամանակ կպահանջվի և չի լինի միօրինակ:

Որոշիր աշխատանքիդ առաջնահերթությունը:  Սկզբում արա ամենակարևորներն ու առաջնայինները, հետո՝ մյուսները: Հաճախ սթրեսը կապված է այն բանի հետ, որ մարդը միաժամանակ երկու կամ մի քանի աշխատանք է կատարում: Արդյունքում նա չի կարողանում կատարել դրանցից և ոչ մեկը: Ավելի լավ է սկսել մեկը, հասցնել ավարտին և հետո անցնել մյուսին, քան միանգամից մի քանի գործ սկսել և արդյունքում ոչինչ էլ չանել:

Սա մի փոքրիկ հատված է Վիկտոր Կարանդաշևի «Ապրել առանց մահվան վախի» գրքից։

Ահա և գալիս է ծերությունը: Վաղ, թե ուշ գալիս է, դրանից, ցավոք, ոչ մի տեղ չես փախչի, չնայած թվում է`փորձում ես հետաձգել դրա գալուստը:

Ծերությունը սկսվում է այն ժամանակ, երբ նրան ներս ես թողնում քո հոգեկան աշխարհ, երբ մարդը սկսում է զգալ, որ այլևս առաջ շարժվելու տեղ չկա, և սկսում է նահանջել: 

Երիտասարդությունն ու ծերությունն ավելի շուտ հոգեբանական հասկացություններ են: Այդ պատճառով էլ մարդը կյանքում բազմիցս ծերանում և երիտասարդանում է: Ընդհանրապես մեր կյանքը ճամփորդություն է, սակայն գալիս է պահը, երբ հստակ զգում ես, որ ճամփորդությունը հետևում է մնացել, բոլոր գլխավոր բարձունքներն արդեն հետևում են, և այն սարը, որից իջնում ես, վերջինն է: Հենց դա է ծերությունը: Այն կարող է սկսվել և´ 30, և՛ 50, և՛ 80 տարեկանում: Այստեղ ժամանակագրությունը կարևոր չէ, անգամ անհնար է: Հոգու ծերությունը չի ենթարկվում կենսաբանական փոփոխությունների:

Հոգեբանական տարիքն ունի իր հաշվարկը: Ինչո՞վ կարելի է բացատրել այն փաստը, որ ծեր մարդն իրեն երիտասարդ է զգում: Ի՞նչն է ընկած այն բանի հիմքում, որ ժամանակագրական տարիքը երբեմն լիովին կորցնում է իր արժեքը մարդու ներքին աշխարհում, երբ 60 տարեկանում ինքն իրեն 30 տարեկան է զգում և, ապրելով այդ զգացումով, 60 և 30 տարեկանների միջև ներքին տարբերություններ չի գտնում: Հոգեպես ծերանալով, սակայն, մարդիկ կարող են անգամ 30 տարեկանում իրենց 60 տարեկան զգալ: 

Քանի դեռ աճում ես, քանի դեռ առաջ ես գնում ու ինչ-որ բանի ես ձգտում, ժամանակն անվերջանալի է թվում: Միայն այն ժամանակ ես զգում, թե ինչպես է ժամանակը խտանում ու սկսում չբավել, երբ հասկանում ես ու սկսում տեսնել բնավորության այն գիծը, որը խանգարում է քեզ ինքնաիրացման հարցում: 

Երիտասարդ մնալու սուբյեկտիվ պահանջմունքն արդարացված է և բավականին տարածված: Դա երևացել է, օրինակ, մի հոգեբանական հետազոտության մեջ: Տարբեր տարիքի մարդկանց խնդրել են պատկերացնել, թե իրենք չգիտեն իրենց իրական օրացուցային տարիքը և պատասխանել հետևյալ հարցին. «Քանի՞ տարեկան եք»: Հարցվածների մեծամասնությունը (55%) իրեն ավելի երիտասարդ է համարել, քան իրականում կա: Միայն հարցվածների 21%-ն է իրեն ավելի մեծ զգացել: Ինչպես և հավանաբար սպասելի էր, տարիքի հետ նշանակալիորեն մեծանում է այն անձանց թիվը, ովքեր իրենց ավելի երիտասարդ են համարում, քան իրականում կան: Այսպես, մինչև 30 տարեկանների տարիքային խմբում այդպիսի անձինք կազմում են 47%-ը, իսկ 30 տարեկանից բարձր խմբում` 73%: Իսկ եթե մինչև 30 տարեկանների տարիքային խմբում միջինում իջեցրել են տարիքը 3,6 տարով, ապա 30 տարեկանից բարձր տարիքային խմբում այն իջել է 8,3 տարով: 

Ինչպես տեսնում ենք, շատերն են ուզում երիտասարդ մնալ, սակայն ոչ բոլորին է դա հաջողվում: Ապրած տարիների բեռը թույլ չի տալիս իր մասին մոռանալ: Այդ պատճառով էլ տարիքին զուգընթաց ավելի դժվար է դառնում ինքդ քեզ երիտասարդ զգալը: Ժամանակը, սակայն, հոսում է, գնում ու անցնում և որքան հեռու, այնքան շատ, այնքան արագ և այնքան անողոք: Որքան շատ ես ծերանում, կարճ է թվում կյանքը: Տարիքին զուգընթաց, հատկապես ծերության ժամանակ, մարդն ավելի խորն ու սուր է ապրում ժամանակի հոսքը, և ժամանակի խնդիրը, նրա արագընթացությունը մեծ նշանակություն է ձեռք բերում: Ժամանակի սուբյեկտիվ ընթացքն արագանում է: Առօրյա հոգսերից ավելի հազվադեպ են ծնվում վառ տպավորություններ, քան երիտասարդ տարիքում, որոնք հետք են թողնում հիշողության մեջ, և կյանքում ինչ-որ նոր բանի հասնելու հավանականությունը քչանում է: Այդ պատճառով օրերը, շաբաթները, ամիսներն ու տարիները փոխվում են աճող արագությամբ: Ծերության ժամանակ կենսական պլանների մեծամասնությունն արդեն իրականացված է կամ կորցրել է իր հրատապությունը, իսկ կյանքի առավել արդյունավետ ժամանակաշրջանը մնացել է անցյալում: Այդ պատճառով հենց անցյալն է առավել մեծ արժեք ձեռք բերում: Ծերության ժամանակ աֆեկտիվ կյանքի թուլացումը զրկում է նոր տպավորությունների գունեղությունից, այստեղից էլ ծագում են անցյալին կապվածությունն ու հիշողությունների իշխանությունը: 

Որոշ գիտնականներ, ելնելով մահվան` որպես կենսագործունեության անհրաժեշտության անխուսափելիության համոզումից, կարծում են, որ մարդը պետք է ինքն իր մեջ դաստիարակի խելամիտ վերաբերմունք դրա նկատմամբ: Այդպիսի վերաբերմունքի նախադրյալները նրանք դիտարկում են արդեն կենդանիների մոտ` նրանց վերագրելով համապատասխան «բնազդ»` մահվան բնազդը: Ռուս հայտնի կենսաբան Իլյա Մեչնիկովը եղել է մահվան բնազդի զարգացման կրքոտ կողմնակիցը, որի տակ հասկանում էր ծեր մարդկանց` մահանալու դրական ցանկությունը, որը նման է հոգնածության հետևանքով առաջացող քնելու ցանկության: Նրա կարծիքով յուրաքանչյուր մարդկային մահ առաջանում է հիվանդության տեսքով բռնությունից: Այդ պատճառով էլ այդ պոտենցիալ բնազդը չի ստանում հնարավոր դրսևորումներ: Մեչնիկովի կարծիքով իդեալ է համարվում «օրտոբիոզը», այսինքն` մարդկային կյանքի զարգացումը, որի ժամանակ նա ամուր առողջությամբ անցնում է ակտիվ ծերության ժամանակաշրջանի միջով` մոտենալով վերջին շրջանին, որում մարդը զգում է հագեցածություն կյանքից և ունենում մահանալու ցանկություն: Մեչնիկովն այս հարցի վերաբերյալ իր լայն և հանգամանալից հետազոտություններում հանդիպել է երկու դեպքի, երբ ծերերի մոտ` նրա տեսության համաձայն, մահվան բնազդը հասել է նշանակալի զարգացման: Կիրականանա՞ արդյոք երբևէ մահվան զարգացած բնազդի կատարելատիպը: Դժվար է ասել: 

Խորհուրդ է տալիս հոգեբան Անուշ Ալեքսանյանը

1. Վստահ եղեք և մի կասկածեք, որ դուք ձեր բալիկին սիրում եք բոլորից շատ:

2. Բոլոր մայրերն ունեն սխալվելու իրավունք, դուք նույնպես: Եթե վախենում եք կամ համարում եք, որ սխալը մեծ էր, նայեք առաջին կետը և ավելի լավ է մի քիչ երկար: 

3. Բացառեք մեղքի զգացումը, դուք իրավունք ունեք դեպրեսիա ունենալու, դա երեխայի նկատմամբ գործած մեղք չէ: Դուք տվել եք ձեզ ամբողջությամբ, ու հիմա հոգնել եք ու մի քիչ վերականգնվելու կարիք ունեք: 

4. Եթե դեռ ձեր երեխայի նկատմամբ ձեր սիրո ու հոգածության մեջ եք կասկածում, հիշեք՝ երեխաներին չսիրող ծնողները դեպրեսիա չեն ունենում: Նայեք առաջին կետը: 

5. Բոլոր նրանք, ովքեր ասում են, որ դուք չեք կարողանում, որ դուք չգիտեք, որ չի ստացվի, սխալվում են: 

6. Դուք իրավունք ունեք չիմանալ, չկարողանալ ու կարող եք հարցնել, բայց դա ձեզ չի զրկում ձեր երեխայի նկատմամբ որևէ իրավունքից: 

7. Դուք պիտի հոգատար լինեք ձեր երեխայի կյանքում ամենակարևոր մարդու՝ ձեր բալիկի մամայի նկատմամբ: Նա շատ թանկ մարդ է և տվյալ ժամանակահատվածում առավել կարիք ունի խնամքի: 

8. Դուք պարտավոր չեք լինել իդեալական, ձեր երեխան իդեալական մամայի կարիք չունի, ձեր երեխան հենց ձեր կարիքն ունի: 

9. Ձեր խնդիրները չեն վնասում ձեր երեխային, դրանք նրան կյանքի փորձ են տալիս, օգնում են կյանքին պատրաստ և ուժեղ լինել: Դուք մեղավոր չեք նրա համար, որ խնդիրներ կամ վատ տրամադրություն ունեք: Երեխաները կարողանում են ներել։

10. Աշխատեք մտովի արժեզրկել, չկարևորել այն մարդկանց, ովքեր ձեզ նեղացնում են: Մարդիկ ձեզ վրա ազդեցություն ունեն միայն այնքան ժամանակ, քանի դեռ նշանակություն ունեն ձեզ համար: Հենց նշանակությունը նվազեցնեք, ազդեցութունը ևս կնվազի: Դա իսկապես հնարավոր է: 

11. Եթե կարող եք, գիտեմ որ դժվար է, բայց աջակցություն մի ակնկալեք նրանցից, ովքեր դա չեն կարողանում տրամադրել: Դուք չեք ձախողի, հավատացե՛ք, դուք թիմ ունեք, իսկ մացածը՝ ոչ: Դուք ձեր բալիկի հետ թիմ եք:

12. Իհարկե, հետծննդյան թախծի և դեպրեսիայի ժամանակ ամենագրագետ ճանապարհը կլինի պրոֆեսիոնալ հոգեբանի կամ հոգեթերապևտի դիմելը:

Մենք լսում և ասում ենք այս արտահայտությունները եթե ոչ ամեն օր, ապա շատ հաճախ․

«Այնքան անհամբեր եմ, որ չեմ կարողանում քնել»,

«Չարժե այդքան շատ անհանգստանալ», 

«Ինչքան անհանգիստ մարդ է», 

«Մեր անհանգիստ ժամանակները»։

Շատ հետազոտողներ մեր դարն անվանում են «տագնապի դար», դրա մեջ կա որոշակի ճշմարտություն: Տագնապի մեջ, սակայն, կա նաև ինչ-որ տարօրինակ ձգողականություն, որից հոգին սառչում է: Այդպես է լինում, երբ հանկարծ հայտնվում ես արագընթաց գնացքի մոտ և զգում, թե ինչպես է սկսում կլանել քեզ այդ կատաղի շարժումը: Հետևաբար այդ պատճառով է, որ մենք այդքան շատ ենք սիրում մարտաֆիլմերը, դետեկտիվները, հին ու բարի արկածային սիրավեպերը կամ սարսափելի հեքիաթները, քանի որ դրանք անվտանգ զրույցի են բռնվում մեր տագնապի հետ: Ո՞վ գիտե…

Բայց ինչի՞ մասին ենք մենք հատկապես խոսում: Ի՞նչ է տագնապը: «Տագնապն այն  է, երբ ես անհանգիստ եմ», — ասաց մի փոքրիկ տղա: Եվ, իսկապես, կողքից դիտելով՝ տագնապային վիճակն ընկալվում է նախ և առաջ որպես անհանգստություն: Ծանր դեպքերում տագնապը ստիպում է մարդուն փնտրել «հինգերորդ անկյուն». նա չի կարող մնալ նույն տեղում, դեմքն աղավաղված է վախով կամ սարսափով: Այդ վիճակներին հաճախ ականատես են լինում հոգեբույժները տարաբնույթ փսիխոզների դեպքում: Կլինիկայի պատերից դուրս դա, օրինակ, երեխա կորցրած մոր վիճակն է: Հենց անհանգիստ վարքով ենք մենք ճանաչում տագնապը. մարդն անընդմեջ կանգնում ու նստում է կամ քայլում զրույցի ժամանակ, ինչ-որ բան է պտտեցնում ձեռքերում, ոլորում է հագուստի կոճակները, ուղղում է հագուստը, նրա ձայնը դողում է կամ խոսելիս երկմտում է, ինչ-որ բան է իջեցնում, բարձրացնում, մի տեղից մյուսը դնում, դառնում է իրեն ոչ հատուկ շատախոս, հարյուր անգամ ներողություն է խնդրում աննկատելի մանրուքների համար…

Մարմինն ունի նաև տագնապի այլ լեզու, որը հաճախ լսելի է միայն տվյալ մարդուն կամ շրջապատից քչերին: Սրտխփոց, շնչարգելություն, ամաչկոտություն, ձեռքերի կամ ծնկների դող, քրտնարտադրություն, քնի խանգարում` քնելու անկարողություն, գիշերային արթնացումներ, գլխացավ: Բավականին հաճախ տագնապի արտահայտում կարող է լինել մկանային լարվածությունը, որը մեկ ցավոտ է, մեկ` ոչ զգալի, սակայն ստիպում է ուսերն առաջ գցել, գլուխը` մի փոքր խոնարհել: Այս նշանները բոլորովին էլ պարտադիր չէ, որ միանգամից արտահայտվեն, սակայն պրակտիկորեն ընկալվում են որպես ինչ-որ տհաճ, անհարմար վիճակի մի մաս, ինչն ամբողջությամբ պարուրում է մարդուն: Հաճախ դրանք դժվար է առանձնացնել կամ հատ առ հատ նշել:

Վերջապես, տագնապը փոխում է ընկալումը և մտածողությունը: Այն դրանք կենտրոնացնում է վտանգի վրա` քողարկելով կամ ստվերելով մնացած ազդակները:

Սակայն անգամ այս ամենի դեպքում մարդը կարող է ինքն իրեն հաշիվ չտալ իր տագնապայնության համար և ենթադրել, որ ինքը լրիվ հանգիստ է: Սեփական տագնապայնության գիտակցումը մարդուն ոչ միշտ է հեշտությամբ տրվում, իսկ եթե անգամ տրվում է, ապա հաճախ կապվում է ոչ իրական պատճառների, այլ այս կամ այն արտաքին պայմանների հետ: Սակայն փորձված տագնապը դառնում է «օրինական և հասկանալի» ապրում, իսկ դրա մարմնական արտահայտություններն ընկալվում են որպես ֆիզիկական հիվանդություններ, որոնք փուլ առ փուլ բուժվում են և հաճախ անհաջող:

Տագնապն ու վախը խիստ նման են միմյանց: Դրանք տարբերելը դժվար է: Վախն այն ժամանակ, երբ մութ փողոցում ձեզ է մոտենում ագրեսիվ երիտասարդների մի խումբ, բոլոր դեպքերում տարբերվում է տագնապի այն անհարմար և շփոթեցնող զգացումից, որը դուք կարող եք ունենալ նոր պայմաններում անծանոթ մարդկանց շրջապատում: Հետազոտողները հաճախ նշում են, որ վախը սուր կամ ժամանակավոր վիճակ է, մինչդեռ տագնապը խրոնիկական է կամ շատ երկարատև է: Ուրիշներն ասում են, որ վախը միշտ իր ճիշտ հասցեն ունի՝ վախ բարձրությունից, միջատներից, մահից կամ գնացքով երթևեկելուց, իսկ տագնապը վախն է առանց հասցեատերերի: Երրորդներն ուշադրություն են դարձնում այն բանին, որ վախը կապված է «ի՞նչ» հարցի հետ, իսկ տագնապը՝ «ինչի՞ համար, ու՞մ համար»: Չորրորդները կարծում են, որ վախն առաջանում է իրական իրադարձություններից, իսկ տագնապը պահվում է երևակայության մեջ: Տագնապը թարմացվում է ապրած վախի փորձով, իսկ վախը՝ միշտ այստեղ և հիմա է, այն ինձ շղթայում է ներկայում: Տագնապը միշտ անցյալի պրոյեկցիան է ապագայում, որը թափանցում է իմ մեջ հիմա և դուրս է մղում ներկայից: Այդ իմաստով տագնապը նման է մշտական վախին: Վախի հայացքը գամված է աչքի առաջ գտնվող ինչ-որ բանի վրա, տագնապի հայացքն ուղղված է դեպի ներս, ինչ-որ տեղ, որտեղ ապագան երևում է որպես անցյալի շարունակություն կամ կրկնություն:

Տագնապն ինքն իրենով ոչ լավն է, ոչ վատը: Նրա առաջնային դերը պաշտպանելն է: Տագնապ զգալու ունակությունն ապագան կանխատեսելու ունակության և անվտանգության մտապատրանքների գերության մեջ չհայտնվելու վկայությունն է, սեփական կյանքն այլ մարդկանց և աշխարհի հետ խոր կապերով ապրելու ունակությունը, այլ ոչ թե միայն այն շահագործելու և հիշողությունից որպես ավելորդ մի բան դուրս նետելու ունակությունը:

Այն ամենը, ինչ այստեղ ասված է, միայն ակնարկներ են, որոնք դրդում են առավել պարզ տեսնել սեփական տագնապը, ընկալել դա սեփական կյանքի կոնտեքստում, որովհետև սեփական վախը որպես փաստ չճանաչելով և որպես կյանքի մի մաս չընդունելով՝ մենք ուղղակի չենք կարող հաղթահարել դրանք: Իսկ երբ դրանք սկսում են խանգարել, մենք չեզոքացնում ենք դրանք դեղերով և մեզ կանգնեցնում անօգնական մնալու վտանգի առաջ:

ВИКТОР  КАГАН – Понимая себя взгляд психотерапевта