Category: Տեսադարան

Մանկությունը զերծ չէ սթրեսներից: Թյուր կարծիք կա, որ մանկությունն անհոգ շրջան է մարդու կյանքում, և երեխաները սթրես չեն կարող ունենալ: Սակայն, սթրեսի բոլոր փուլերն ու դրսևորումները նույնքան են սպառնում երեխաներին, որքան մեծահասակներին: Երեխաները չեն կարող սթրեսին նույնքան դիմակայել, որքան մեծահասակները, քանի որ դեռևս չունեն կենսափորձ, ուստի ցանկացած փոփոխություն կարող է երեխայի համար սթրեսի աղբյուր դառնալ: Երեխաներին հաճախ չեն տեղեկացնում տեղի ունեցող փոփոխություններից, փորձում են զերծ պահել սթրեսածին տեղեկություններից, այնինչ երեխայի հետ պետք է առավել անկեղծ լինել: Անգամ եթե երեխան անկեղծությանը չարձագանքի, այն կօգնի հետագայում հաղթահարել սթրեսը: Երեխաները սթրեսին արձագանքում են վարքային և էմոցիոնալ փոփոխություններով, քնի, սննդի խանգարումներով, անգամ դիմադրողականության անկումով: Երեխան կարող է դառնալ ագրեսիվ, ինքնամփոփ, ունենալ անքնություն, գիշերամիզություն, մկանային կրճատումներ և այլն: Երեխայի պահվածքին, մասնավորապես՝ խաղին հետևելով կարելի տեսնել երեխայի սթրեսի մակարդակը: Միջավայրը հաճախ բացասական է արձագանքում երեխայի սթրեսային վիճակին. երեխայի վարքը վատանում է, և շրջակա մարդիկ սկսում են ավելի ու ավելի կոշտ արձագանքել երեխայի արարքներին, ինչն իր հերթին բերում է վարքի բարդացմանը: Երեխաներն ունենում են չհասկացվածության զգացողություն, որն իր արժեքը չի կորցնում մարդու ողջ կյանքի ընթացքում: Հատկապես վտանգավոր է առողջական խնդիրներից ծագող սթրեսը, որի հետևանքով երեխայի վարքը ևս կարող է փոխվել: Այդ դեպքերում դաստիարակչական կոշտ գործողությունները առանձնահատուկ ծանր հետևանքների են բերում: Երեխայի կյանքում բացասական փոփոխություններ նկատելու դեպքում իրավիճակի բարդացումը կանխելու նպատակով անհրաժեշտ է մասնագետի դիմել:

Տարիքը օբյեկտիվ, քանակական և պայմանական հասկացություն է: Այն իր մեջ ներառում է ֆիզիոլոգիական և հոգեբանական տարբեր առանձնահատկություններ և փոփոխություններ, որոնք պայմանավորված են տվյալ ժամանակաշրջանի սոցիալ-մշակութային համատեքստով:

• Անցումային ճգնաժամային շրջաններից առաջինը նորածնության շրջանն է՝ երեխայի ծնունդից մինչև երկու-երեք ամսական շրջանը:

Ճգնաժամային շրջաններ են նաև մեկ տարեկանի, երեք տարեկանի և վեց/յոթ տարեկանի շրջանները, որոնց հաջորդում է ամենաբարդ ճգնաժամային շրջանը՝ դեռահասությունը:

Բոլոր անցումային փուլներն ունեն միանման բնութագրականներ. փոփոխություններ են տեղի ունենում բոլոր ոլորտներում և սրանք երեխաների կողմից դժվար հաղթահարվող խոշոր, լայնամասշտաբ փոփոխությունների շրջաններ են: Ներքին փոփոխություններից բացի տեղի են ունենում մի շարք փոփոխություններ՝ կապված արտաքին միջավայրի հետ: Փոխվում է երեխայի հանդեպ վերաբերմունքը, փոխվում են նրա հանդեպ պահանջները և ակնկալիքները: Այս փոփոխություններից անմասն չեն նաև երեխայի ծնողները:

• Հաջորդ ճգնաժամային տարիքը երեք տարեկանի շրջանն է՝ կախված երեխայի զարգացման տեմպից:

Այս ճգնաժամը շատ յուրահատուկ և գեղեցիկ ճգնաժամ է, որովհետև այս փուլում ծնվում է երեխայի կամքը և երեխան սկսում է այն փորձարկել: Նա հասկանում է, որ որոշ բաներում կարող է չենթարկվել, հակառակվել, կարող է ինչ-որ բաներ անել ճիշտ հակառակը, կարող է չանել այն, իրենից պահանջում են և երեխայի մոտ այս նոր որակի ակտիվ փորձարկումների շրջան է սկսվում:

Հաջորդ կարևոր որակը, որ դրսևորվում է երեք տարեկանում, «ես»-ի տարանջատումն է շրջակա միջավայրից: Մինչև երեք տարեկանը երեխան ինքն իրեն սովորաբար դիմում է երրորդ դեմքով, իսկ այժմ նա ինքն իրեն սկսում է դիմել առաջին դեմքով: Ի հայտ է գալիս երեխայի «ես»-ը: Երեխան, ինքն իրեն առանձնացնելով շրջակա միջավայրից, սկսում է իր ուժն ու ազդեցությունը զգալ այդ միջավայրի վրա: Այս տարիքում ձևավորվում են ինքնագիտակցության առաջին տարրերը: Երեք տարեկանի ճգնաժամը դժվար հաղթահարելի է նաև ծնողների համար, քանի որ երեխան դառնում է դժվար կառավարելի և չենթարկվող:

• Հաջորդ ճգնաժամային փուլը վեցից յոթ տարեկանի շրջափուլն է:

Այս շրջանում ձևավորվում է երեխայի սոցիալական «ես»-ը: Փոխվում է երեխայի սոցիալական դերը, որովհետև նա արդեն աշակերտ է: Այս տարիքում տեղի են ունենում նաև մեծ ֆիզիոլոգիական փոփոխություններ:

• Հաջորդ տարիքային ճգնաժամը դեռահասության ճգնաժամն է:

Այս ճգնաժամը, նախորդ ճգնաժամերի համեմատ, բոլորի կողմից նկատելի է լինում: Դեռահասության ճգնաժամը 10-15 տարեկանի շրջանն է, որը ներքին և արտաքին լուրջ փոփոխությունների շրջան է: Երեխայի օրգանիզմում լուրջ փոփոխություններ են տեղի ունենում. երեխան ձեռք է բերում հասուն մարդու ներքին և արտաքին կառուցվածք: Կարևոր է հաշվի առնել, որ այս փուլում երեխայի զարգացման համար շատ կարևոր է ծնողներից տարանջատումը՝ էմանսիպացիան: Սա շատ կարևոր է դեռահասի կայացման և ինքնուրույն դառնալու համար: Դեռահասության ճգնաժամից ելքը ընթանում է երկու ճանապարհով՝ ենթարկվելու ճանապարհ կամ ըմբոստության ճանապարհ: Պետք է ընդունել, որ ըմբոստության ճանապարհը երեխայի զարգացման ճանապարհն է, իսկ ենթարկվելու ճանապարհն ընտրող երեխաներն իրենց զարգացման մեջ հետընթաց են ապրում:

Մանկությունը զերծ չէ սթրեսներից: Թյուր կարծիք կա, որ մանկությունն անհոգ շրջան է մարդու կյանքում, և երեխաները սթրես չեն կարող ունենալ: Սակայն, սթրեսի բոլոր փուլերն ու դրսևորումները նույնքան են սպառնում երեխաներին, որքան մեծահասակներին: Երեխաները չեն կարող սթրեսին նույնքան դիմակայել, որքան մեծահասակները, քանի որ դեռևս չունեն կենսափորձ, ուստի ցանկացած փոփոխություն կարող է երեխայի համար սթրեսի աղբյուր դառնալ: Երեխաներին հաճախ չեն տեղեկացնում տեղի ունեցող փոփոխություններից, փորձում են զերծ պահել սթրեսածին տեղեկություններից, այնինչ երեխայի հետ պետք է առավել անկեղծ լինել: Անգամ եթե երեխան անկեղծությանը չարձագանքի, այն կօգնի հետագայում հաղթահարել սթրեսը:
Երեխաները սթրեսին արձագանքում են վարքային և էմոցիոնալ փոփոխություններով, քնի, սննդի խանգարումներով, անգամ դիմադրողականության անկումով: Երեխան կարող է դառնալ ագրեսիվ, ինքնամփոփ, ունենալ անքնություն, գիշերամիզություն, մկանային կրճատումներ և այլն: Երեխայի պահվածքին, մասնավորապես՝ խաղին հետևելով կարելի տեսնել երեխայի սթրեսի մակարդակը: Միջավայրը հաճախ բացասական է արձագանքում երեխայի սթրեսային վիճակին. երեխայի վարքը վատանում է, և շրջակա մարդիկ սկսում են ավելի ու ավելի կոշտ արձագանքել երեխայի արարքներին, ինչն իր հերթին բերում է վարքի բարդացմանը: Երեխաներն ունենում են չհասկացվածության զգացողություն, որն իր արժեքը չի կորցնում մարդու ողջ կյանքի ընթացքում: Հատկապես վտանգավոր է առողջական խնդիրներից ծագող սթրեսը, որի հետևանքով երեխայի վարքը ևս կարող է փոխվել: Այդ դեպքերում դաստիարակչական կոշտ գործողությունները առանձնահատուկ ծանր հետևանքների են բերում:

Երեխայի կյանքում բացասական փոփոխություններ նկատելու դեպքում իրավիճակի բարդացումը կանխելու նպատակով անհրաժեշտ է մասնագետի դիմել:

Կյանքի ցանկացած խնդիրների նկատմամբ մարդու վերաբերմունքը կարելի է պայմանականորեն երկու տեսակի բաժանել: Առաջին մոտեցումը մեղադրանքն է: Խնդրին բախվելով մարդ մեղադրում է արտաքին գործոնները, այլ մարդկանց, ճակատագիրը, ինքն իրեն: Այս տեսակի մեղադրանքը որոշ չափով ագրեսիայի դրսևորում է, իսկ ագրեսիան չի կարող որևէ կերպով նպաստել իրավիճակի դրական լուծմանը և բերում է անձի դեգրադացիայի: Մասնագիտական ոլորտի սթրեսը բերում է հուզական սպառման համախտանիշի, որը ևս հաճախակի արտահայտվում է մեղադրանքի տեսքով: Մեղադրանքի տեսքով ագրեսիայի դրսևորումը ապարդյուն է սթրեսի կառավարման տեսակետից: Տարբեր կրոններում ձևավորված «Մի՛ դատիր» պատվիրանը ակտուալ է այս տեսակի խնդիրների լուծման համար և դրական է ազդում անձնային արդյունավետության վրա:
Մի թյուրըմբռնում գոյություն ունի, ըստ որի ինքնամեղադրանքը դրական արդյունքի է բերում, և մարդն առաջին հերթին պիտի մեղքը փնթրի իր մեջ: Այնուամենայնիվ, ցանկացած մեղադրանք, անկախ նրանից, թե ում է այն ուղղված, հանգեցնելու է անձի դեգրադացիայի: Ինքնամեղադրանքն, իր հերթին, հանգեցնում է ինքնագնահատականի անկմանը, որն իր հերթին բացասական հետևանքների է բերում:

Ի տարբերություն մեղադրանքի, սթրեսադիմացկունությանն ու կայունությանը նպաստում է պատասխանատվության ստանձնումը: Այն էապես տարբերվում է ինքնամեղադրանքից, քանի որ պատասխանատվությունը միշտ կիսվում է կողմերի միջև: Պատասխանատվության ստանձնումը նշանակում է գիտակցել սեփական անձի ազդեցությունը իրավիճակի վրա: Ազդեցությունը կարող է կախված լինել տարատեսակ գործոններից՝ մարդու սեռից, տարիքից, տեսքից և այլն: Երբ մարդ գիտակցում է այդ գործոնների ամբողջության ազդեցությունն իրավիճակի վրա և ստանձնում է պատասխանատվությունը դրա համար, նա նաև կարողանում է որոշակի ձևով կառավարել այն:

Կամակորությունը ծնողներին ամենահաճախ անհանգստացնող և ծնողների կողմից ամենադժվար կառավարելի երևույթներից մեկն է: Չնայած որ կամակորության դրսևորումը որոշ տարիքային շրջափուլերում բնական է, այնուամենայնիվ, շատ կարևոր է, որպեսզի ծնողները կարողանան ճիշտ վարվել այդ դրսևորումների հետ:

Չնայած որ կամակորությունը երբեմն դրսևորվում է երեխայի որևէ չբավարարված կարիք արտահայտելու համար, որոշ դեպքերում այն կարող է վերածվել ամրապնդվող վարքագծի: Կամակորությունը ռեգրեսիվ վարքի դրսևորում է: Այսինքն՝ մենք պետք է մեր դաստիարակչական մեթոդներով օգնենք երեխային զարգանալ և հասունանալ: Մենք պետք է հասնենք զարգացման այն մակարդակին, որ երեխան ոչ թե մեզնից որևէ բան պահանջի կամակորությամբ, այլ՝ խնդրի և պատրաստ լինի ընդունելու տրամաբանական մերժումները:

Ի՞նչ կարող ենք առաջարկել ծնողներին կամակորությունից ազատվելու համար.

Առաջին հերթին, կարևոր է, որպեսզի ծնողները չիրականացնեն երեխայի կամակորությամբ առաջ քաշված պահանջները: Այսինքն՝ անտեսել երեխայի պահանջը և կամակորությունը: Այս իրավիճակում ծնողների կողմից հաճախ թույլ տրվող սխալ մոտեցումներից մեկն այն է, որ նրանք անտեսում են ոչ թե երեխայի պահանջը կամ կամակորությունը, այլ անտեսում են հենց երեխային: Նման իրավիճակներում պետք է ոչ թե անտեսել երեխային, ինչը կարող է լրացուցիչ սթրեսային իրավիճակների պատճառ դառնալ, այլ պետք է երեխայի հետ շարունակել շփվել նույն կերպ, բայց անտեսել նրա պահանջը այնպես, ասես թե այդ պահանջը գոյություն չունի: Այսինքն՝ մենք պետք է անտեսենք ոչ թե երեխային, այլ նրա վարքագիծը:

Եթե մենք տեղի ենք տվել և ինչ-որ ժամանակ ամրապնդել ենք երեխայի կամակորությունը և կատարել ենք նրա ցանկությունները, պետք է իմանալ, որ ցանկացած պահից սկսած մենք կարող ենք երեխայի վարքը փոխել: Երեխայի վարքը կառավարելու և փոփոխության ենթարկելու համար մենք պետք է սկսենք անտեսել նրա կամակորությունները, բայց դրա փոխարեն ակտիվորեն խրախուսենք երեխայի ցանկալի վարքագծի ցանկացած դրսևորում:

Իրավիճակային տագնապայնությունը առաջանում է, երբ մենք բախվում ենք մեզ համար տագնապային որևէ իրավիճակի: Այս իրավիճակներում մեծ դեր ունի անորոշությունը, քանի որ տագնապը վախից տարբերվում է նրանով, որ տագնապի օբյեկտն անորոշ է:

Երբ մանկական տարիքում տագնապային իրավիճակները բազմաթիվ են և կրկնվող, սա վերածվում է անձնային հատկանիշի: Երեխայի մոտ տագնապայնության ձևավորմանը նպաստող առաջին հանգամանքներից է ծնողներից փոխանցված տագնապայնությունն ու վախերը:

Երեխաների մոտ տագնապայնությունը դրսևորվում է կպչուն, կրկնվող գործողություններով: Տագնապայնությունը կարող է արտահայտվել նաև երեխայի երկչոտությամբ, անինքնավստահությամբ և ամաչկոտությամբ: Տագնապային երեխան կարող է անհանգստանալ և լարվել այնպիսի իրավիճակներում, որոնք մյուս երեխաների համար տագնապային չեն կամ բնականոն են:

Տագնապայնությունը կարող է խորանալ և վերածվել հոգեկան բնույթի տագնապային խանգարման:

Տագնապայնությունը խորքային վստահության բացակայություն է՝ երեխան վստահ և ամուր կանգնած չէ սեփական ոտքերի վրա:

Մենք երեխաների դաստիարակության մեջ հաճախ շատ խստապահանջ ենք, երեխաների հանդեպ բազմաթիվ ավելորդ արգելքներ ենք դնում, որոնք բնականոն են մեծահասակների համար: Այս բոլոր երևույթները նպաստում են մեր երեխաների մոտ տագնապայնության ձևավորմանը:

Հիպերակտիվությունը վաղ մանկական տարիքում սկսվող վարքագծային խանգարում է, որը նյարդաբանական խնդիր է: Այսինքն՝ այս ախտորոշումը պետք է նյարդաբանի կողմից արվի: Այս ախտորոշումն արվում է վարքագծային դիտարկման միջոցով: «Հիպերակտիվություն» տերմինը շատ հաճախ ոչ տեղին շրջանառվող տերմիններից է, քանի որ հաճախ մենք երեխայի սովորական ակտիվ վարքագիծը բնորոշում ենք որպես հիպերակտիվություն:

Հիպերակտիվության համախտանիշը զարգացման նյարդաբանական-վարքային խանգարում է, որը հաճախ սկսվում է վաղ մանկական տարիքում և դրսևորվում է այնպիսի ախտանշաններով ինչպիսիք են ուշադրության կենտրոնացման խնդիրները, գերակտիվությունը և իմպուլսիվ վարքագիծը:

Հիպերակտիվ երեխաները դեռևս վաղ տարիքից տարբերվում են իրենց տարիքային խմբին պատկանող մյուս երեխաներից. այս երեխաների մոտ նկատվում են քնի խանգարումներ, նրանք ավելի հաճախ են լաց լինում, կարող են նկատվել խոսքի բնականոն զարգացման խանգարումներ: Վերջինս պայմանավորված է այն հանգամանքով, որ հիպերակտիվությունն արտահայտվում է ուշադրության դեֆիցիտով, իսկ ուշադրության դեֆիցիտը խանգարում է խոսքի յուրացման գործընթացին: Այսինքն՝ երեխան խոսքը յուրացնելու և իրեն շրջապատող միջավայրը ընկալելու ավելի քիչ հնարավորություններ ունի՝ իր տարեկիցների համեմատ:

Կարևոր է նկատի ունենալ այն հանգամանքը, որ հիպերակտիվությունը չի կարելի և հնարավոր չէ բուժել դաստիարակչական մեթոդներով, ինչպես նաև խորհուրդ է տրվում խոսափել մեծ տարածում ունեցող մի շարք թյուր և ոչ մասնագիտական մոտեցումներից: Օրինակ՝ հաճախ խորհուրդ է տրվում հիպերակտիվություն ունեցող երեխաներին ներգրավվել տարբեր ակտիվ խմբակներում՝ «…տարեք տարբեր խմբակներ, թող էներգիան սպառվի», սակայն հիպերակտիվ երեխան ավելի ակտիվ է լինում, երբ հոգնած է: Ստացվում է, որ այս ակտիվ խմբակները ավելի են շեղում երեխայի ուշադրությունը և նպաստում են նրա գերակտիվությանը: Նման ակտիվ միջավայրը երեխայի մոտ գերհոգնածություն է առաջացնում, իսկ գերհոգնածությունը մեծացնում է հիպերակտիվ երեխայի ակտիվությունը, թուլացնում է ուշադրության կենտրոնացումը և մեծացնում է իմպուլսիվությունը: Հակառակը, հիպերակտիվ երեխաներին պետք է ներգրավվել ավելի խաղաղ խմբակների մեջ. օրինակ՝ լողը:  

Ագրեսիան վարքագծային այնպիսի դրսևորում է, որը հաճախ է դառնում ծնողների անհանգստության պատճառ: Կարևոր է հասկանալ ագրեսիայի առաջացման պատճառները. այսինքն՝ կարևոր է հասկանալ մեր այն վարքագծային դրսևորումները, որոնք կարող են երեխայի մոտ ագրեսիվ վարքագծի դրսևորման պատճառ դառնալ:

Ինչպե՞ս ենք մենք նպաստում ագրեսիայի ձևավորմանը. երեխայի մոտ ագրեսիայի ձևավորմանը նպաստող առաջին պատճառներից մեկը, բնականաբար, երեխայի հանդեպ կիրառվող ագրեսիվ դաստիարակության մեթոդներն են: Ագրեսիվ դաստիարակության մեթոդների օրինակներ են՝ կոպիտ պատիժները, վիրավորանքները, երեխայի հանդեպ կիրառվող հոգեբանական/ֆիզիկական բռնությունը և այլն: Ագրեսիվ վարքի ձևավորման մեկ այլ ճանապարհ կարող է լինել երեխայի կողմից ուղղակիորեն ագրեսիվ վարքագծի յուրացումը իր շրջակա միջավայրից՝ ծնողներից, ընտանիքի անդամներից, ֆիլմերից, էլեկտրոնային խաղերից և այլն:Հաճախ ծնողները հենց իրենք են դառնում երեխայի մոտ ագրեսիվ վարքի դրսևորման խրախուսողները՝ ոգևոելով և խորհուրդ տալով երեխային ճնշել իր տարեկիցներին: Ագրեսիան կարող է առաջանալ նաև էմոցիոնալ դեպրիվացիայի հետևանքով, երբ երեխայի հանդեպ պակասում է սերը, հոգատարությունը և ուշադրությունը: Եթե մենք ուշադիր լինենք, կնկատենք, որ շատ ագրեսիվ երեխաները շատ զգայուն են իրենց հանդեպ ցուցաբերված հոգատարության և սիրո նշանների հանդեպ:

Եթե մենք երեխայի վարքագծում ագրեսիայի դրսևորումներ ենք նկատում, ապա առաջին հերթին պետք է փորձենք հասկանալ երեխայի հանդեպ ցուցաբերած մեր վերաբերմունքի մեջ այն դրսևորումները, որոնք հանգեցնում են երեխայի մոտ ագրեսիվ վարքագծի առաջացմանը: Օրինակ՝ երեխայի մոտ ագրեսիայի առաջացման պատճառ կարող է լինել մեր դաստիարակության հակասական ոճը, երբ ծնողներից մեկը մի բան է ասում երեխային, մյուսը՝ այլ, մեկը մի բան է արգելում, մյուսը՝ այլ: Երեխայի մոտ ագրեսիվ վարքագծի առաջացման մեկ այլ պատճառ կարող է լինել ծնողների չափազանց խստապահանջությունը: